شریف رضی کیست؟

الشريف الرضي

هو محمّد بن الحسين الموسوي الملقّب بالشريف الرضي، وُلد في بغداد

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)هو الشيخ محمّد بن محمّد بن النعمان الملقّب بالمفيد، ولد في إحدى قرى الدجيل سنة 336 هـ، له من المؤلّفات ما يزيد على مائتي كتاب، ذكرها وعدّدها محمّد بن سليمان التنكابني في كتابه قصص العلماء، توفّي في بغداد سنة 413 هـ، وصلّى عليه السيّد المرتضى.

[154]

سنة 359هـ، تربّى في كنف أبيه نقيب الأشراف، ودرس على كبار علماء عصره أمثال الشيخ المفيد(رحمه الله)، تولّى نقابة الأشراف على عهد أبيه، وصار أمير الحاجّ، حيث كتب قصائده «الحجازيّات» التي تمتاز بعذوبة ورقّة وجمال خاصّ.

 

وأشهر كتبه:

1 ـ المجازات النبويّة((1)).

2 ـ خصائص الأئمّة((2)).

3 ـ أخبار قضاة بغداد((3)).

4 ـ حقائق التأويل في متشابه التنزيل((4)).

5 ـ نهج البلاغة، والذي يحتوي على منتخبات من خطب وعهود ووصايا أمير المؤمنين عليّ(عليه السلام).

6 ـ مجازات القرآن((5)).

7 ـ متشابه القرآن((6)).

8 ـ ديوان شعره، وهو في جزئين ضخمين.

9 ـ الزيادات في شعر أبي تمّام((7)).

ومن أجمل ما قاله الشريف الرضي(رحمه الله) في الشوق إلى ديار الأحبّة قوله:

ولقد مررتُ على ديارهم ***** وطلولُها ليد البلى نهبُ

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)الذريعة في تصانيف الشيعة / آقا بزرك الطهراني: ج19، ص351.

(2)المصدر المتقدّم: ج7، ص164.

(3)المصدر المتقدّم: ج1، ص345.

(4)المصدر المتقدّم: ج7، ص32.

(5)المصدر المتقدّم: ج19، ص351. المجازات النبويّة / تحقيق: طه محمود: ص8.

(6)المصدر المتقدّم: ج19، ص62.

(7)المصدر المتقدّم: ج12، ص77.

[155]

فوقفتُ حتى لجّ من لَغَب ***** نضوي ولج بعذلي الركب((1))

وتلفتت عيني فمذ خفيتْ ***** عنّي الطلولُ تلفّتَ القلبُ

كذلك رثى الأهل والأصدقاء كما رثى والدته فاطمة بنت ناصر في قصيدته:

ابكيكِ لو نقع الغليل((2)) بكائي ***** وأقولُ لو ذهب المقال بدائي

وأعوذُ بالصبر الجميل تعزيا ***** لو كانَ بالصبر الجميل عزائي

كم عبرة مَوَّهتها بأناملي ***** وسترتَها متجملاً بردائي

ما كنت اُذخرُ في فداكِ رغيبة ***** لو كان يرجع ميّتٌ بِفِداء

فارقت فيك تماسكي وتجمّلي ***** ونسيت فيك تعزري وإبائي

قد كنت آمل أن أكون لكِ الفدا ***** ممّا ألمَّ فكنت أنتِ فدائي

وتفرّق البُعْداءِ بعد مَوَدة ***** صعبٌ فكيف تفرق القرباء((3))

في ديوانه كافّة الفنون والأغراض الشعرية، كما نلاحظ الغزل بألفاظ وتعابير دقيقة بالاضافة إلى اللهجة البدوية وقد دُعيت غزلياته بالحجازيات; لأنّ أكثرها قيل في موسم الحجّ كما ذكرنا آنفاً، فهو لم ينحرف به الطريق عن العفّة والشرف والخُلق الرفيع فنجده يقول:

عفافي من دون التقيّة زاجرُ ***** وصونك من دون الرقيب رقيبُ

عشقتُ وما لي يعلمُ الله حاجة ***** سوى نظري والعاشقون ضروبُ((4))

وفي مكان آخر من ديوانه نجد في شعره الحافل بضروب العواطف وصنوف

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)حتّى تعبت ناقتي المهتوكة وأكثر رفاقي لومي.

(2)نقع الغليل: حرارة الحزن.

(3)الانتصار / الشريف المرتضى: ص12.

(4)أعيان الشيعة: ج9، ص223.

[156]

الأشواق فهو يشكو ويذكر الشوق وطهارة حُبّه فيقول:

يشكو الحبيبُ إليَّ شدّةَ شوقه ***** وأنا المشوق وما يبين جناني((1))

حاول الشريف الرضي أن يستهلّ قصائده بالحِكم والفخر والمدح «الذي لم يكن للتكسّب»((2)) حيث مدح أباه، وكان مدحه إجلالاً وتكريماً لا وسيلة من وسائل الكسب. فشعر السيّد الرضي(رضي الله عنه) شعر العاطفة الحيّة وكلمة الوجدان والأناقة العذبة، وممّا جاء في قصيدة (يا طيبة البان) نراه يقول:

كأن طرفكِ يوم الجزع يخبرنا ***** بما طوى عنك من أسماء قتلاكِ

أنت النعيم لِقلبي والعذابُ له ***** فما أمرّك في قلبي وأحلاكِ

عندي رسائل شوق لست أذكرها ***** لولا الرقيب لقد بلّغتها فاكِ

يا حبّذا نفحةٌ مرت بفيك لنا ***** ونطقة غُمست فيها ثناياكِ((3))

توفّي السيّد الرضي سنة 406هـ، ودفن في مقابر قريش بالكاظمية، وقيل: نقل جثمانه إلى كربلاء المقدّسة((4)).

حافظ إبراهيم کیست؟

حافظ إبراهيم

وُلد الشاعر حافظ إبراهيم سنة 1872م من أبٍّ مصري واُمّ تركية على ظهر سفينة صغيرة فوق النيل.

يتّصف حافظ إبراهيم بثلاث صفات يرويها كلّ من عاشره، وهي حلاوة الحديث، وكرم النفس، وحبّ النكتة والتنكيت ((4)).

يعتبر شعره سجل الأحداث، إنّما يسجلّها بدماء قلبه وأجزاء روحه ويصوغ منها أدباً قيّماً يحثّ النفوس ويدفعها إلى النهضة، سواء أضحك في شعره أم بكى وامّلَ أم يئسَ((5))، فقد كان يتربّص كلّ حادث هام يعرض فيخلق منه موضوعاً لشعره ويملؤه بما يجيش في صدره.

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)أعيان الشيعة: ج4، ص34.

(2)ذكرى الأفغاني / عبدالمحسن القصّاب: ص16. تراجم مشاهير الشرق: ج2، ص81.

(3)ذكرى الأفغاني: ص16.

(4)حافظ / عبداللطيف شرارة: ص22.

(5)ديوان حافظ / أحمد أمين وجماعته: ص31.

[241]

آثاره الأدبية:

ـ الديوان.

ـ البؤساء: ترجمة عن فكتور هوغو.

ـ ليالي سطيح في النقد الاجتماعي.

ـ في التربية الأوّلية.

ـ الموجز في علم الاقتصاد((1)).

سافر حافظ إبراهيم إلى سوريا، وعند زيارته للمجمع العلمي بدمشق قال هذين البيتين:

شَكَرْتُ جَمِيلَ صُنْعِكُمُ بدَمْعِي ***** ودَمْعُ العَيْنِ مِقْياسُ الشُّعُورِ

لاَِوَّلِ مَرّة قد ذاقَ جَفْنِي ***** ـ على ما ذاقَه ـ دَمْعَ السُّرورِ ((2))

لاحظ الشاعر مدى ظلم المستعمر وتصرّفه بخيرات بلاده فنظم قصيدة بعنوان «الامتيازات الأجنبية»، وممّا جاء فيها:

سَكَتُّ فأصْغَرُوا أَدَبِي ***** وقُلْتُ فأَكْبَرُوا أَرَبِي ((3))

يُقَتِّلُنا بلا قَوَد((4)) ***** ولا دِيَة ولا رَهَبِ((5))

ويَمْشِي نَحْوَ راَيتِه ***** فَنحْمِيه مِن العَطَبِ((6))

فقُلْ للفاخِرِينَ: أَما ***** لهذا الفَخْرِ مِنْ سَبَبِ؟

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)حافظ: ص46.

(2)ديوان حافظ: ص191.

(3)الأرب: العقل.

(4)القود: القصاص.

(5)الرهب: الخوف.

(6)العطب: الهلاك.

[242]

أَرُونِي بَيْنَكُمْ رَجُلاً ***** رَكِينا ((1)) واضِحَ الحَسَبِ

أَرُونِي نِصْفَ مُخْتَرع ***** أَرُونِي رُبْعَ مُحْتَسِبِ؟((2))

أَرُونِي نادِياً حَفْلاً ***** بِأَهْلِ الفَضْلِ والأدَبِ؟

وماذا في مَدَارِسكُمْ ***** مِن التَّعْليمِ والكُتُبِ؟

* * *

وماذا في مَساجِدِكُمْ ***** مِنَ التَّبْيانِ والخُطَبِ؟

وماذا في صَحائِفِكُمْ ***** سِوَى التَّمْوِيهِ والكَذِبِ؟

حَصائِدُ أَلْسُن جَرَّتْ ***** إلى الوَيْلاتِ والحَرَبِ

فهُبُّوا مِنْ مَرَاقِدِكُمْ ***** فإنّ الوَقْتَ مِنْ ذَهَبِ((3))

وله قصيدة عن لسانه صديقه يرثي ولده، وقد جاء في مطلع قصيدته:

وَلَدِي، قد طالَ سُهْدِي ونَحِيبي ***** جِئْتُ أَدْعُوكَ فهَلْ أَنْتَ مُجِيبي؟

جِئْتُ أَرْوِي بدُمُوعِي مَضْجَعاً ***** فيه أَوْدَعْتُ مِنَ الدُّنيا نَصِيبِي((4))

ويجيش حافظ إذ يحسب عهد الجاهلية أرفق حيث استُخدمَ العلم للشرّ، وهنا يصوّر موقفه كإنسان بهذين البيتين ويقول:

ولقد حسبت العلم فينا نعمة ***** تأسو الضعيف ورحمة تتدفّقُ

فإذا بنعمته بلاءٌ مرهق ***** وإذا برحمته قضاء مطبق ((5))

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)الركين: الرزين.

(2)المحتسب: القائم الذي يقوم بتدبير الأموال وتوزيعها على أحسن وجه.

(3)ديوان حافظ: ص110.

(4)ديوان حافظ: ص201.

(5)المصدر المتقدّم: ص36.

[243]

كم مَرَّ بِي فيكِ عَيْشٌ لَسْتُ أَذْكُرُه ***** ومَرَّ بِي فيكِ عَيْشٌ لَسْتُ أَنْساهُ

وَدَّعْتُ فيكِ بَقايا ما عَلِقْتُ به ***** مِنَ الشّبابِ وما وَدَّعْتُ ذِكْراهُ

أَهْفُو ((1)) إليه على ما أَقْرَحَتْ كَبِدِي ***** مِنَ التّبارِيج ((2)) أولاَهُ واُخْراهُ

لَبِسْتُه ودُمُوعُ العَيْنِ طَيَّعَةٌ ***** والنفسُ جَيَّاشَةٌ ((3)) والقَلْبُ أَوّاهُ ((4))

فكان عَوْنِي على وَجْد اُكابِدُه ***** ومُرِّ عَيْش على العِلاَتِ أَلْقاهُ

إِنْ خانَ وُدِّي صَدِيقٌ كنتُ أَصْحَبُه ***** أو خانَ عَهْدِي حَبِيبٌ كنتُ أَهْواهُ

* * *

قد أَرْخَصَ ((5)) الدَّمْعَ يَنْبُوعُ الغَناءِ به ***** وا لَهْفَتِي ونُضُوبُ الشَّيْبِ أَغْلاهُ

كم رَوَّحَ الدَّمعُ ((6)) عَنْ قَلْبي وكم غَسَلَتْ ***** منه السَّوابِقُ ((7)) حُزْناً في حَنَاياهُ

قالوا تَحرَّرْتَ مِنْ قَيْدِ المِلاحِ فعشْ ***** حُرّاً فَفِي الأَسْرِ ذُلٌّ كُنتَ تَأْباهُ

فقُلْتُ يا لَيْتَه دامَتْ صَرامَتُه ***** ما كان أَرْفَقه عندي وأَحْناهُ

بُدِّلْتُ منه بقَيْد لَسْتُ أَفْلَتُه ***** وكيف أفْلَتُ قَيْداً صاغَهُ اللهُ

أَسْرَى الصَّبَابَةِ أَحْياءٌ وإنْ جَهِدُوا ***** أَمّا المَشِيبُ ففِي الأَمْواتِ أَسْراهُ ((8))

* * *

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)أهفو: أميل.

(2)التباريج: ما يعانيه المحبّ من شدّة الشوق.

(3)جيّاشة: مضطربة بمختلف العواطف.

(4)أوّاه: حزين.

(5)أرخص: جعله رخيص.

(6)روح الدمع: أي خفّف من حزنه ونفّس من اللوعة.

(7)السوابق: أسرع.

(8)ديوان حافظ إبراهيم / أحمد أمين وجماعته: ص120.

[244]

والمالُ إِنْ لَمْ تَدَّخِرْهُ مُحَصَّناً ***** بالعِلْمِ كانَ نِهايَةَ الإمْلاقِ ((1))

والعِلْمُ إِنْ لَمْ تَكْتَنِفْه((2)) شَمائِلٌ((3)) ***** تُعْلِيه كانَ مَطِيَّةَ الإخْفاقِ((4))

لا تَحْسَبَنَّ العِلْمَ يَنْفَعُ وَحْدَهُ ***** ما لَمْ يُتَوَّجْ رَبُّه بخَلاقِ((5))

مَنْ لي بتَرْبِيَةِ النِّساءِ فإنّها ***** في الشَّرقِ عِلّةُ ذلِكَ الإخْفاقِ

الاُمُّ مَدْرَسَةٌ إذا أَعْدَدْتَها ***** أَعْدَدْتَ شَعْباً طَيِّبَ الأَعْراقِ

الاُمُّ رَوْضٌ إِنْ تَعَهَّدَه الحَيَا ***** بالسِّريِّ أَوْرَقَ أَيَّما إيراقِ

* * *

الاُمُّ اُسْتاذُ الأَسَاتِذَةِ الاُلَى ***** شَغَلَتْ مَآثِرُهُمْ مَدَى الآفاقِ

أنا لا أَقُولُ دَعُوا النِّسَاءَ سَوافِراً ***** بين الرِّجالِ يَجُلْنَ في الأَسْواقِ

يَدْرُجْنَ حيثُ أَرَدْنَ لا مِنْ وازِع ***** يَحْذَرْنَ رِقْبَتَه ولا مِنْ وَاقِي

يَفْعَلْنَ أَفْعالَ الرِّجالِ لواهِيا ***** عَنْ واجِباتِ نَواعِسِ الأَحْداقِ

في دُورِهنّ شُؤُونُهُنَّ كَثيرةٌ ***** كشُؤُون رَبِّ السَّيْفِ والمِزْراقِ

* * *

تَتَشَكّلُ الأَزْمانُ في أَدْوارِها ***** دُوَلا وهُنَّ على الجَمودِ بَواقِي

فَتَوسّطُوا في الحالَتَيسنِ وأَنْصِفُوا ***** فالشَّرُّ في التقيّدِ والإطْلاقِ

رَبُّوا البَناتِ على الفَضِيلةِ إنّها ***** في المَوْقِفَيْن لَهُنَّ خيرُ وَثاقِ

وعليكم أَنْ تَسْتَبِينَ بَناتُكُمْ ***** نُورَ الهُدَى وعَلَى الحَياءِ الباقي((6))

ــــــــــــــــــــــــــــ

(1)الإملاق: الفقر.

(2)تكتنفه: تحوطه وتحفظه.

(3)شمائل: الأخلاق.

(4)الاخفاق: خيبة المسعى.

(5)خلاق: نصيب أو حظّ.

(6)ديوان حافظ: ص280. جواهر الأدب: ج2، ص431. لطائف الرِّجال: ص146.

[245]

توفّي حافظ إبراهيم سنة 1932م، ودفن في مقابر السيّدة نفيسة((1))(رضي الله عنها).

 

آشنایی با معروف ترین ضرب المثل های عربی و معادل فارسی آنها

1. ● مقدمه
   گستردگی دامنه لغات و اصطلاحات در هر زبان به حدی است که گردآوری همه آنها در یک مجموعه امری بس دشوار است . این کار با تمام مشکلاتش ، نقش بسزایی در فراگیری زبان خارجی ، به خصوص تکلم به آن زبان ، ایفا نمی کند ، بلکه امر مهمی در فراگیری هر زبان ، شناخت ساختار جملات و عبارات و ضرب المثل ها و ممارست در استعمال صحیح آنها است .
   در این مجموعه سعی ما بر آن است تا ضمن آموختن چگونگی ساختن جملات و عبارات در زبان عربی ، دانش آموز و دانشجو با لغات و اصطلاحات روزمره مورد نیاز ، آشنا گردد .
   دراین تحقیق سعی شده تا با ارائه ضرب المثل های زبان عربی راهی را برای آشنایی بهتر با فرهنگ غنی عرب بر روی علاقه مندان بازکنیم .
   ● الامثال السائِرهٔ
   ضرب المثل های معروف عربی
   آفَهُٔ الجُودِ الاِسرافُ: افت جود و بخشش اسراف و زیاده روی است.
   آفَهُٔ الحَدِیْثِ الکَذِبُ: آفت سخن گفتن دروغگویی است.
   آفَهُٔ العِلْمِ النِسْیانُ: آفت وبلای علم ودانش فراموشی است.
   آفَهُٔ المُرؤَهِٔ خُلْفُ الْوَعْدِ: آفت جوانمردی خلف وعده است.
   آکَلُ مِنَ الرَّحَی: خورنده تر از آسیاب.
   آکَلُ مِنَ السُوْسِ: خورنده تر از بید یا موریانه.
   آکَلُ مِنْ حُوْت: پر خورتر از نهنگ.
   اَبْخَرُمِنْ اَسَد: گنده دهان تر از شیر.
   اَبرَدُمِنْ عَضْرَس: سرد تر از تگرگ و برف.
   اَبصَرُمِن عُقاب: تیزبین تر از عقاب.
   اَبصَرُمِنْ نَسْر: تیز بین تر از کرکس.
   اَبْعَدُمِنْ مُناطِ العَیُّق: دورتر از ستاره عیوق.
   اَبْقَی مِنَ حَجَرِ: ماندگار تر از سنگ.
   اَبْکَرُمِنَ غُراب: سحرخیزتر از کلاغ.
   اَبْهَی مِنَ القَمَرَیْنِ: درخشان تر از ماه و خورشید.
   اُتْرُکِ الشَرَّ یَتْرُکْکَ: بدی را رها کن بدی تو را رها میکند.
   اَثْبَت مِنَ الوَشْمِ: پایدارتر از خال در بدن.
   اَثْقَلُ مِنْ رضْوَی: سنگین تر از کوه رضوی.
   اَجبَنُ مِن نَعامَهٍٔ: ترسوتر ازشتر مرغ.
   اَجْدَی مِنَ الغَیْثِ فِی اَوایهِ: نافع ترازباران در فصل بارندگی.
   اَجْفَی مِنَ الدَهْرِ: خشن تر وجفا کار تر از روزگار.
   اَجمَعُ مِنْ نمْلهٔ: ذخیره کننده تر از مورچه.
   اَجوَدُمِن حاتِم: سخاوتمند تر از حاتم.
   اَحْرَسُ مِنْ کَلْب: نگهبان تر از سگ.
   اَحرَصُ مِن نَملَهِٔ: حریص تر از مورچه.
   الاِحسانُ یَقْطَعُ اللِسانَ: احسان ونیکی کردن زبان راقطع می کند.
   اَحقَد مِنْ جَمَل: کینه توز تر از شتر.
   اَحقَرُ مِنَ التُّرابِ: بی ارزش تر از خاک.
   اَحکَمُ مِن لُقْمانَ: حکیم تر ازلقمان.
   اَحْکَی مِنْ قِرْد: تقلید کننده تر از میمون.
   اَحَلُّ مِنْ لَبَنِ الأُمَّ: از شیر مادر حلال تر.
   اَحْلَی مِنَ العَسَلِ: شیرین تر از عسل.
   اَخْتَلُ مِن الذِّئبِ: نیرنگ باز تر از گرگ.
   اَخَفُّ مِنَ النَّسِِیْم: سبکتر از نسیم.
   اَخَفُّ مِنْ رِیشَهٔ: سبکتر از پر.
   اَخْیَلُ مِنْ دِیْکَ: متکبر تر از خروس.
   اَخْیَلُ مِنْ غُراب: متکبر تر از کلاغ

   اَدَقُّ مِنَ الکُحْلِ: نرم تر از سرمه.
   اَدَقُّ مِنَ الهَباءِ: نرم تر از گرد و غبار.
   اَدَقُّ مِنْ حَدَّ السَیْفِ: نازکتر از لبه شمشیر.
   اَدْنَی مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ: نزدیک تر از رگ گردن .
   اَرْخَصُ مِنَ التُّراب: از خاک ارزان تر.
   اِرقَ عَلَی ظَلْعِکَ: پایت را از گلیم خودت دراز تر نکن.
   اَسْرَعْ مِنَ الْبَرْقِ: تند تر از برق.
   اَسْرَعُ مِنَ اللَمْحِ: سریع تر از چشم به هم زدن.
   اِسْمَعْ و لا تُصَدِّقْ: بشنو و باور مکن.
   اَشْجَعُ مِنْ أُسامَهٔ: شجاع تر از شیر.
   اَشْکَرُ مِنْ کَلْب: سپاسگزار تر از سگ.
   اَصْفَی مِنَ الدَّمْعَهِٔ: صاف تر از اشک چشم.
   اَظْلَمُ مِنْ لَیْل: تاریک تر از شب.
   اَعْدَلُ مِنْ مِیزان:عادل تر از ترازو.
   اَغَرُّ مِنْ سَراب: فریب دهنده تر از سراب.
   اَسْهَرُ مِنَ النَّجْمِ: شب زنده دار تر از ستاره.
   اَرْوَغُ مِنْ ثُعالَهٔ: نیرنگ باز تر از روباه.
   اَفرَطَ فَأسْقَطَ: زیاده روی کرد پس سقوط کرد و افتاد.
   اَقْسَی مِنْ صَخْر: سخت تر از سنگ.
   اِقْلَعْ شَوْ کَکَ بِیَدِکَ: کس نخارد پشت من جز ناخن انگشت من.
   اَکْثَرُ الظُنُونِ مُیُون: بیشتر گمانها دروغ است.
   اَکْذَبُ مِنْ یَلْمَع: دروغگو تر از سراب.
   اَکْرَمُ مِنْ حاتِمِ طَیّ: سخاوتمند تر از حاتم طایی.
   اِمّا هُلْکٌ و اِمّا مُلْکٌ: یا نابودی یا پیروزی.
   اَمَرُّ مِنَ الْحَنْظَلِ: تلخ تر از حنظل.
   اَمْضَی مِنَ الرِّیْحِ: رونده تر ازباد.
   اَمْنَعُ مِنْ عُقابِ الْجَوِّ: دور از دسترس تر از عقاب هوا.
   اِنَّ البَلاءَ مُوَکَّلٌ بِالمَنْطِقِ: زبان سرخ سر سبز می دهد بر باد.
   اِنَّ الطُّیُورَ عَلَی أشْکالِها تَقَعُ: کبوتر با کبوتر باز با باز،کند همجنس با همجنس پرواز.
   اِنَّه نَسِِیْجُ وَحْدِهِ: او تافته جدا بافته است.
   اَوَّلُ الغَیثِ قَطْرٌ: آغاز باران قطره است.
   اَوْهَنُ مِنْ بَیتِ الْعَنْکَبُوتِ: سست تر از خانه عنکبوت.
   بِاکِرْ تَسْعَدْ: سحر خیز باش تا رستگار شوی.
   العِلْمُ فِی الصُّدُورِلا فِی السُّطُورِ: علم در سینه هاست نه در سطر های کتاب.
   الاِنْسانِ عَبْدُ الاِحْسانِ: انسان بنده احسان و نیکی است.
   الاَنامُ فَرائِسُ الأیّامِ: مردمان طعمه های روزگارند.
   البِطْنَهُٔ تَأفِنُ الفِطْنَهَٔ: پر خوری و امتلاء،عقل و هوشیاری را فاسد می کند.
   بَلَغَ السِّکِیْنُ العَظْمَ: کارد به استخوان رسید.
   بَیْضَهُٔ الیَوْمِ خَیْرٌ مِنْ دَجاجَهِٔ الغَدِ: سیلی نقد به از حلوای نسیه است.
   التائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ: توبه کننده از گناه مثل کسی است که گناه نکرده است.
   تاجُ المُرُوَهِٔ التَواضُعُ: تاج جوانمردی تواضع و فروتنی است.
   التَّدْبِیرُ نِصْفُ المَعِیشَهِٔ: اداره درست زندگی نصف معیشت است.
   تَرْکُ الجَوابِ عَلَی الجاهِلِ جَوابٌ: جواب جاهل خاموشی است.
   الجَزاءُ مِنْ جِنْسِ العَمَلِ: از مکافات عمل غافل مشو.گندم از گندم بروید جو ز جو.
   الجَهْلُ شَرُّ الْأصْحابِ: نادانی بدترین همنشین ها است.
   الحَرِیْصُ مَحْرُوْمٌ: کسی که حرس می ورزد محروم می ماند.
   خالِصِ الْمُؤمِنَ و خالِقِ الْکُفّارَ: با دوستان مروّت بادشمنان مدارا.
   خالِفْ تُذْکَر: مخالفت کن تامعروف ومشهور شوی.
   الخَلَّهُٔ تَدعُوإلَی السَّلَّهِٔ: فقر باعث دزدی می شود.
   خَیْرُ الْأمُورِ أوْساطُها: اندازه نگهدار که اندازه نکوست.
   خَیْرُالْخِلالِ حِفْظُ الّلِسانِ: بهترین دوستی ورفاقت حقظ زبان است.
   خَیْرُ الغِنَی القُنُوعُ: قناعت توانگر کند مردرا.
   خَیْرُ الفِقْهِ ماحاضَرْتَ بِهِ: بهترین دانش ها آن است که در وقت نیاز به یاد تو باشد.
   خَیْرُ الْکَلامِ ما قَلَّ ودَلَّ: بهترین سخنها سخنی است که مختصر ومفید باشد.
   خَیْرُ الْمالِ ما نَفَعَ: بهترین دارائیها آن است که مفیدو مورد استفاده باشد.
   خَیْرُ سِلاحِ الْمَرْءِما وَقاهُ: بهترین اسلحه ی انسان آن است که او را از خطر حفظ کند.
   خَیْرُ مالِکَ ما نَفَعَکَ: بهترین مال تو مالی است که به تو نفع دهد.
   دواءُ الدَّهْرِ الصَّبْرُ عَلَیْهِ: داروی روزگار صبر بر آن است.
   ذَلَّ مَنْ لا سَیْفَ لَهُ: کسی که شمشیر ندارد خوار و ذلیل است.
   

   ذَهَبَ أمْسِ بِما فِیْهِ: دیروز با هر چه در آن بود گذشت.
   رُبُّ أخٍ لَمْ تَلِدْهُ والِدَهٌٔ: چه بسا برادری که مادر انسان او را نزاییده است.
   رُبَّ أمْنِیَّهٍٔ جَلَبَتْ مَنِیَّهًٔ: چه بسا آرزو و تمنایی که مرگی در پی بیاورد.
   رُبَّ سُکُوتٍ أبْلَغُ مِنْ کَلامٍ:چه بسا سکوتی که رسا تر از سخن گفتن است.
   رُبَّ طَرْفٍ اَفْصَحْ مِنْ لِسانٍ: چه بسا نگاهی که از زبان گویاتر است.
   رُبَّ عَیْنٍ أنَمُّ مِنْ لِسانٍ: چه بسا چشمی که سخن چین تر از زبان است.
   رُبَّ کَلِمَهٍٔ سَلَبَتْ نِعْمَهًٔ: چه بسا سخنی که باعث نابودی نعمتی می شود.
   رُبَّ مَلُومٍ لاعُذْرَ لَهُ: چه بسا ملامت شده ای که عذری ندارد.
   رَمَی الْکَلامَ عَلَی عَواهِنِهِ: بدون توجه و نسنجیده سخن گفت.
   ساقِیَهُٔ لاتُعَکِّرُ بَحْراً: یک جوی آب دریایی را گل آلود نمی کند.
   السُّکُوتُ أخُو الرِّضا: سکوت علامت رضایت است.
   السِرّ أمانَهٔ: راز و سری که به تو می گویند امانت است.
   شَرٌ مِنَ الشَّرِ‌فاعِلُهُ: بد تر از کار بد انجام دهنده آن است.
   الصَبْرُ مِفْتاحُ الْفَرَجِ: صبر و استواری کلید فرج و گشایش است.
   صُدُورُ الْأحْرارِ قُبُورِ الْأسْرارِ: سینه های آزادگان مخزن اسرار است.
   ظُلْمُ الْمَرْءِ یَصْرَعُهُ: ظلم باعث نابودی می شود.
   ظَنُّ العاقِلِ خَیْرٌ مِنْ یَقِیْنِ الجاهِلِ: گمانِ آدمِ عاقل بهتر است از یقین آدمِ جاهل.
   عَثْرَهُٔ الْقَدَمِ أسْلَمُ مِنْ عَثْرَهِٔ اللِّسانِ: لغزش پا سلامتیش بیشتر است ازلغزش زبان.
   العَجْزُرَیْبَهٌٔ: عجز و ناتوانی عدم اعتماد به نفس است.
   العُذْرُ عِنْدَ کِرامِ الناسِ مَقْبُولٌ: عذر خواهی نزد مردمان بزرگوار مورد قبول واقع می شود.
   عِشْ تَرَما لَمْ تَرَ: زنده بمان می بینی آنچه را که ندیدی.
   عِشْ قَیْعاً تَکُنْ مَلِکاً: قناعت توانگر کند مرد را.
   عِنْدَ الرِهانِ تُعْرَفُ السَوابَقُ: به هنگام مسابقه پیشتازان معلوم می شوند.
   عِنْدَ الشَّدائِدِ تَذْهَبُ الأَحْقادُ: هنگام سختی ها و گرفتاری ها کینه ها از بین می رود.
   عِنْدَ الغا یَهِٔ یَعْرَفُ السَبْقُ: در پایان مسابقه پیروزی معلوم می شود.
   العِیانُ لایَحْتاجُ إلَی الْبَیانِ: آنچه که عیان است چه حاجت به بیان است.
   الغِیْبَهُٔ جُهْدُ العاجِزِ: غیبت و بدگویی تلاش آدم عاجز است.
   غَیْصٌ مِنْ فَیْضٍ: اندکی از بسیار.
   فَضْلُ الْقَوْلِ عَلَی الفِعْلِ دَناءَهٌٔ: بیشتر از کردار،گفتار داشتن پستی و فرومایگی است.
   قَلَبَ لَهُ ظَهْرَ المِجَنِّ: سپر را برای او وارونه کرد.کنایه از این که به او خیانت کرد.
   کَالراقِمِ عَلَی الْماءِ: مثل کسی که روی آب می نویسد.
   کَصَفِیْحَهِٔ الْمِسَنِّ تَشْحَذُ ولاتَقْطَعُ: مانندسنگ سمباده است که تیزمیکنداماچیزی رانمیبرد.
   کُلِّ آتٍ قَریْبٌ: هر آیینه ای نزدیک است.
   کُلُّ جِدَّهٍٔ سَتُبْلِیْها عِدَّهٌٔ: هر چیز نووجدیدی را شب و روز (روزگار)کهنه می کند.
   کُلُّ شاهٍٔ تُناطُ بِرِ جْلَیْها: هر گوسفندی با پاهای خودش آویزان می شود.
   کُلُّ کَلْبٍ بِبابِه نَبّاحٌ: هر سگی بر در خانه (صاحبش)پارس می کند.
   کُلُّ مَبْذُولٍ مَملُولٌ: هر چیزی که زیاد شد بی ارزش می شود.
   کُلُّ هَمٍّ إلَی فَرَجٍ: پایان شب سیه سفید است.
   کَما تَدِیْنُ تُدانُ: همچنانکه قرض بدهی به تو قرض داده می شود.
   کَما تَزْرَعُ تَحْصُدُ: همانطور که می کاری می دروی.
   لا اَصْلَ لَهُ و لافَصْلَ: نه اصل و حسب دارد و نه زبان گویا و برنده.
   لا تَبِعْ نَقْداً بِدَیْنٍ: نقد را به نسیه نفروش.
   لا تَقْتَنِ مِنْ کَلْبِ سُوْءٍ جَرْواً: از سگ بد،توله نگهمدار.
   لا قُرْبَهَٔ کَحُسْنِ الخُلْق: هیچ پیوند و قرابتی مثل خودش اخلاقی نیست.
   لا یَبِضُّ حَجَرُهُ: نم پس نمی دهد.کنایه از بخیل است.
   لایُثْمِرُ الشَّوکُ العِنَبَ: درخت خار انگور نمی دهد.
   لایُجْمَعُ سَیْفانِ فِیْ غِمْدٍ: دو شمشیر در یک نیام جای نمی گرد.
   لا یَعْرِفُ الحَیَّ مِنَ الّلَیِّ: حق را از باطل تمیز نمی دهد.
   لا یَعْرِفُ الهِرَّ مِنَ الْبِرِّ: گربه را از موش تمیز نمی دهد.
   لِکِلِّ ثَوْبٍ لابِسٌ: برای هر لباسی پوشنده ای است.
   لِکُلِّ خَطابٍ جَوابٌ: هرخطابی پاسخی دارد.
   لِکُلِّ عالِمٍ هَفْوَهٌٔ: برای هر دانشمند لغزشی است.
   لِکُلِّ غَدٍ طَعامٌ: برای هر فردایی غذایی است.
   لِکُلِّ کَلامٍ جَوابٌ: برای هر سخن جوابی است.
   لِکُلِّ مَقامٍ مَقالٌ: هر سخن جایی و هر نقطه مکانی دارد.
   لَیْسَ الخَبَرُ کَالْمُعایَنَهِٔ: شنیدن کی بود مانند دیدن.
   لَیْسَ الفَرَسُ بِجِلِّهِ: (ارزش) اسب به پالانش نیست.
   لَیْسَ المُخاطِرُ مَحْمُوداً وَلَو سَلِما: آدم متهور ستوده نیست هر چند ازخطر برهد.
   ما أقْصَرَ اللَیْلَ عَلَی الراقِدِ: شب چه کوتاه است بر آدم خوابیده.
   ما حَکَ جِلْدَکَ مِثْلُ ظِفْرِکَ: کس نخارد پشت من جز ناخن انگشت من.
   ما کُلُّ فَرْصَهٍٔ تُنالُ: هر فرصتی به دست نمی آید.
   ما لَهُ ثاغِیَهٌٔ ولا راغِیَهٌٔ: او نه میشی دارد ونه شتری.
   مِثْلُ النَعامَهِٔ لا طَیْرٌ ولاجَمَلٌ: مثل شتر مرغ که نه مرغ است ونه شتر.
   المَرْءُ مِرْآهُٔ أَخِیْهِ: انسان آیینه ی برادرش است.
   المَعاذِیْرُ قَدْ یَشُوْبُها الکَذِبُ: عذرها وبهانه ها گاهی با دروغ آمیخته می شود.
   مَنِ اسْتَرْعَی الذِئْبَ ظَلَمَ: کسی که گرگ را شبان کند ظلم کرده است.
   مِنَ الشَّوْ کَهِٔ تَخرُجَ الْوَرْدَهُٔ: گل از خار بیرون می آید.
   

2. مِنَ القَلبِ إلَی القَلْبِ: از دل که برخیزد بر دل نشیند،دل به دل راه دارد.
   المَنایا وَلا الدَّنایا: تن به مرگ ها دادن آری اما تن به پستی ها دادن هرگز.
   مَفْتَلُ الرَجُلِ بَیْنَ فَکَّیْهِ: آدمی میان دو فلک است.(زبان سرخ سر سبز می دهد بر باد.)
   مَنْ أجْمَلَ قِیْلاً سَمِعَ جَمَیْلاً: کسی که سخن نیکو بگوید سخن خوب می شنود.
   مَنْ تارَکَ الشَّهواتِ عاشَ حُرَاً: کسی که از شهوات دست کشید آزاد زندگی میکند.
   مَنْ نَأ نَّی أدْرَکَ ما تَمَنَّی: جوینده یابنده است.
   مَنْ جالَ نالَ: جوینده یابنده است.
   مَن جَدَّ وَجَدَ: کوشنده یابنده است.
   مَنْ حَفَرَ حُفْرَهًٔ وَقَعَ فِیْها: کسی که گودال می کند در آن فرو می افتد.
   مَنْ خانَ هانَ: هر کس خیانت کند خوار می شود.
   مَنْ سابَقَ الدَهْرَ عَثَرَ: کسی که با روزگار مسابقه دهد می لغزد.
   مَنْ سَعَی رَعَی: کسیکه کوشیدبرخورداروبهره مند شد.
   مَنْ صارَعَ الْحَقَ صَرَعَهُ: کسی که با حق ستیزه کند،حق او را به زمین می زند.
   مَنْ صارَ نَعْجَهًٔ أکَلَهُ الذِّئْبُ: کسی که میش شد گرگ او را می خورد.
   مَنْ صَبَرَ ظَفَرَ: کسی که صبر کندپیروز می شود.
   مَنْ عَزَّ بزَّ: کسی که غلبه یافت و پیروز شد غارت می کند.
   مَنْ لَمْ یُرِدْکَ فَلا تُرِدْهُ: برای کسی بمیر که برایت تب کند.
   مَنْ هابَ خابَ: کسی که بترسد زیان می بیند.
   المِنَّهُٔ تَهْدِمُ الصَّنِیْعَهَٔ: منت گذاشتن احسان و نیکویی را از بین می برد.
   المَنِیَّهٔ و لاالدَّنِیَّهُٔ: مرگ آری اما تن به پستی و خواری دادن هرگز.
   المُؤْمِنُ مِرآهُٔ المُؤْمِن: مؤمن آیینه مؤمن است.
   الناسُ عَبِیدُالإحْسانِ: مردم بندگان احسان و نیکی هستند.
   الناسُ مَجْزِیُّونَ بِأعْمالِهِمْ: مردم به کرده خویش پاداش داده می شوند.
   نِعْمَ المُؤَدِّبُ الدَّهْرُ: بهترین ادب کننده روزگار است.
   وکُلُّ إناءٍبالَّذِیُ فِیْهِ یَرْشَحُ: از کوزه همان برون تراود که در اوست.
   وَمَنْ طَلَبَ العُلا مِنْ غَیْرِ‌کَدًّ سَیُرِکُهاإذاشابَ الغُرابُ: نابرده رنج گنج میسر نمی شود.
   وهَلْ یُخْفَی عَلَی النّاسِ القَمَرُ: آیا ماه از دید مردم پنهان می ماند.
   هَذا یَصِیْدُ وهَذا یَأکُلُ السَّمَکَهَٔ: این صید می کند آن دیگری ماهی را می خورد.
   الهَوَی مِنَ النَّوَی: دوری ودوستی.
   یَأکُلُ التَّمْرَ واَرجَمُ بُالنَّوَی: خرما را می خورد و هسته اش را به سوی من پرتاب می کند.
   یأکُلْنِی سَبُعٌ و لا یأکُلِنی کَلْبٌ: حیوان درنده مرا بخورد اما سگ نخورد.
   یَأکُلُهُ بَضِرْسٍ و یَطِأهُ بِظِلْفٍ: آن را با دندان می خورد و با پا لگدکوب می کند.
   یَبْنِی قَصْراًویَهْدِم مِصْراً: کاخی را می سازد و شهری را ویران می کند.
   یَحْمِلُ التَّمْرَ إلَی البَصْرَهِٔ: خرما به بصره می برد.
   یَدُکَ مِنْکَ و إنْ کانَتْ شَلاّء: دست تو از تو است اگر چه چاق باشد.
   یَرَی الشّاهِدُملا یَرَی الغائِبُ: شنیدن کی بود مانند دیدن.
   یُقَدِّمُ رِجْلاً ویُؤخِّرُ اُخْرَی: یک پاپیش می نهد و یک پابه عقب بر می گردد.(آدم دو دل).
   یَوْمُ السُّرُوْرِ قَصِیْرٌ: روز شادی کوتاه است.
   

3. متداولترین ضرب المثل های عربی
   ۱) إمامٌ فَعّالٌ خیرِ مِن إمام قَوَّالٍ
   ترجمه: « رهبر فعال ( کاری ) بهتر از رهبر سخنور است. »
   ۲) اِبدَءَ بِنَفسِکَ
   ترجمه: « از خود آغاز کن»
   مترادف فارسی : « اول خویش سپس درویش»
   ۳)أبصَرَ مِن زَرَقاء الیَمامَۀ
   ترجمه: « دوربین‌تر از زرقاء»
   تمثیل: « ای خداوندی که گر روی تو اعمی بنگرد// از فروغ روی تو بیناتر از زرقا شود» ) قطران )
   شرح: زرقاء نام زنی از عرب است که از مسافتی بعید می‌دیده ‌است. امثال و حکم – ( دهخدا )
   ۴) أبصَرَ مِن غُرابِ
   ترجمه: « دوربین‌تر از کلاغ»
   ۵) اَبقَضَ الاَشیا عِندی‌الطُلّاقِ
   تمثیل : « تو برای وصل کردن آمدی// نی برای فصل کردن آمدی» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   مشابه: « بود سوزن به‌از تیغ برنده// که این دوزنده آمد آن درنده»
   ۶) اَتِقَ شَرِ مِن اَحسَنتُ اِلیهِ
   ترجمه: از زیان و آسیب آن‌که بدو نیکویی کرده‌ای پرهیز کن. امثال و حکم – ( دهخدا )
   تمثیل: « گفت حق است این ولی ای سیبویه// اتق شر من احسنت الیه» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   مشابه: « سزای نیکی بدی است. »
   مشابه: « با هرکه دوستی خود اظهار می‌کنم// خوابیده‌دشمنی است که بیدار می‌کنم»
   ۷) اِتَّقوا فِراسَهٌٔ ‌المؤمِنَ
   ترجمه: « بپرهیزید از تیزمغزی مؤمنان» امثال و حکم – ( دهخدا )
   تمثیل: « تو اگر مؤمنی فراست کو// ور شدی مؤتمن حراست کو// فال مؤمن فراست نظر است// وین زتقویم و زیج ما بدر است// مؤمن از رنگ چهره برخواند// هرچه دانا زدفترش داند// دل مؤمن بسان آینه است// همه نقشی در آن معاینه است» ( اوحدی )
   ۸) اِتَّقوا مِن غَضَبِ الحَلیمِ
   ترجمه: « از خشم بردباران پرهیز کنید»
   مترادف فارسی : « از آن مترس که های و هو دارد// از آن بترس که سر بتو دارد»
   تمثیل: « بگاه صلح سبک‌روح‌تر زحلم شجاع// به‌روز حرب گرانمایه‌تر زخشم حلیم» ( رونی )
   ۹) اِتَّقوا مِن مَواضِعِ التهمِ
   ترجمه: « از بهتان‌گاه‌ها اجتناب ورزید» امثال و حکم – ( دهخدا )
   مترادف فارسی : « جایی منشین که چون نهی پای// تهمت‌زده خیزی از چنان جای// صوفی که رود به‌مجلس می// وقتی بچکد پیاله بر وی// چون شهره شود عروس معصوم// پاکی و پلیدیش چه‌معلوم» امیرخسرو
   مترادف فارسی : « چو من خلوت‌نشین باشم تو مخمور// زتهمت، رأی مردم که شود دور» ( نظامی )
   ۱۰) اِجَع کَلبَکَ یتعبکَ
   ترجمه: « سگ خویش گرسنه دار تا از دنبال تو آید» امثال و حکم – ( دهخدا )
   مشابه: « اسب فربه شود، شود سرکش» ( سنائی )
   تمثل: « آلت اِشکار جز سگ را مدان// کمترک انداز سگ را استخوان// زان‌که سگ چون سیر شد سرکش شود// کی سوی صید و شکاری خوش رود» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   ۱۱) اِحذَر مُباسِطَهٔ‌الملوکَ
   ترجمه: « از بساط پادشاهان دوری کن»
   مترادف فارسی: « از صحبت پادشه بپرهیز// چون پنبهٔ نرم زآتش تیز» ( نظامی )
   ۱۲) أحذر مِن غُرابِ
   ترجمه: « ترسنده‌تر از کلاغ» امثال و حکم – ( دهخدا )
   تمثیل: « بودم حذور همچو غرابی برای آنک// همچون غراب جای گرفتم در این خراب» ( مسعود سعد )
   ۱۳) اَحسَنَ‌ الشِعرُ ، یا اِعذَب‌ الشِعرُ اَکذَبَه
   ترجمه: « شعر هرچه به‌دروغ نزدیک‌تر زیباتر»
   تمثیل: « در شعر مپیچ و در فن او// چون اکذب اوست احسن او» ( نظامی )
   ۱۴) اُحْسِن اٍلی مِن اساء
   ترجمه: « با آن‌که بدی کرده نکویی میکن» امثال و حکم – ( دهخدا )
   مشابه: « بَدان ‌را نیک دارید ای عزیزان// که خوبان خود عزیز و نیک‌روزند» ( سعدی )
   تمثیل: « بدی را بدی سهل باشد جزا// اگر مردی احسن الی من اسا» ( سعدی )
   ۱۵) اَحمَق مِن هَبَنقه
   ترجمه: « احمق‌تر از هبنقه»
   شرح: هبنقه از حمقای مشهور عرب است که وقتی گردن‌بندی به‌خود آویخت. پرسیدند: این تورا به‌چه‌کار است؟ گفت: تا با دیگران عوض نشوم.»
   ۱۶) أخوکَ مَن صَدَقَکَ النَّصیحَهَٔ
   ترجمه: « برادر تو آن‌کس باشد که تورا پند دهد»
   مترادف فارسی : « برادر تو آن‌کس باشد که عیب تو از تو نپوشد» امثال و حکم – ( دهخدا )
   ۱۷) اَدَبِ ‌النَّفسُ خَیرِ مِن اَدَبِ ‌الدَّرسُ
   ترجمه: « ادبی که در نهاد مرد باشد نیکوتر از ادبی است که از راه درس‌خواندن کسب شود.»
   مشابه: « بربسته دگر باشد و بررسته دگر»
   تمثیل: « ملک بربسته چنان باشد ضعیف// ملک بررسته چنان باشد شریف» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   معنی: فطری و طبیعی از مصنوعی بهتر است.
   ۱۸) اُدخُلوا البُیوتَ مِن اَبوابُها
   ترجمه: « از در خانه‌ها وارد منازل شوید»
   مشابه: « کار را از راه درست انجام دهید»
   تمثیل: « گر همی جویید دُر بی‌بها// ادخلوالابیات من ابوابها» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   معنی: هرکاری را باید از راه و طریق مخصوص به‌خود آغاز نمود.
   ۱۹) إذازَلِ العالِمُ زُلَّ بِزِلَّتُهُ العالَمُ
   ترجمه: « پای‌لغز دانشمندان پای‌لغز جهان است» امثال و حکم – ( دهخدا )
   مشابه: « هرچه بگندد نمکش می زنند// وای به‌وقتی که بگندد نمک»
   ۲۰) إذا ساءَ فَعَلَ المَرء ساءَت ظُنونهِ
   ترجمه: « تبه‌کاران بدگمان باشند» امثال و حکم – ( دهخدا )
   ۲۱) أرسَلَ حَکیما ولا توصهِ
   مترادف: « حکیم را به‌وصیت‌کردن حاجت نیست» ( قرهٔ‌العین )
   ۲۲) أشأمُ مِن طُوِیسٍ
   ترجمه: « بدشگون‌تر از طویس»
   تمثیل: «بلی شوم‌تر از طویسی که فعلت// همی رخنه در حکم فرقان نماید» ( ادیب پیشاوری )
   شرح: طویس نام مخنثی از عرب است که به‌شومی و نافرخندگی مشهور بوده‌و او خود می‌گفته‌است، ای مردمان مدینه تا من زنده باشم خروج دجال و دابه را چشم دارید و چون بمیرم دل آسوده کنید... ساعتی که مادر مرا بزاد پیامبر خدای از جهان بشد و گاهی که از شیر بازگرفت ابی‌بکر فرمان یافت. و بدان روز که به‌حد مردان رسیدم عمر را بکشتند. و در شب کدخدایی من عثمان به‌قتل رسید. امثال و حکم – ( دهخدا )
   ۲۳) أضیقَ‌ الأمرُ أدناهَ اِلی‌الفَرجِ
   ترجمه: « هرچند کار تنگ‌تر به‌‌گشایش نزدیک‌تر»
   مترادف فارسی: « تا پریشان نشود کار به‌سامان نشود»
   مشابه: « کی شود بستان و کشت و برگ و بر// تا نگردد نظم آن زیر و زبر» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   مشابه: « نروید هیچ تخمی تا نگندد// نه‌کاری برگشاید تا نبندد» ( نظامی )
   ۲۴)اُطلُبوا العِلمِ مِنَ المَهدِ إلَی‌اللَّحدِ
   مترادف فارسی: « زگهواره تا گور دانش بجوی»
   ۲۵) اُطلُبوا العِلمِ ولَوء بِالصینِ
   ترجمه: « دانش را اگرچند در چین باشد بجویید»
   اقتباس: « در پی علم دین بباید رفت// اگرت تا به‌چین بباید رفت» ( اوحدی )
   تمثیل: « هست آن پر در نگارستان چین// اطلبوا العلم ولو بالصین ببین» ( عطار )
   ۲۶) إعطَ القَوسِ باریها
   ترجمه: « کمان را به‌کمانگر ده»
   مشابه: « نان را بده نانوا یک نان هم بالاش»
   ۲۷) اَعقُلُها وتَوَکَّلَ
   ترجمه: « به‌هوش باش و توکل کن»
   اقتباس: « گفت پیغمبر به‌آواز بلند// با توکل زانوی اشتر ببند» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   ۲۸) أعلَمَهُ الرَّمایهُٔ کُلُّ یوم// فَلَمّا أستَدَ ساعِدُهُ رَّمانی
   مشابه: « کس نیاموخت علم تیر از من// که مرا عاقبت نشانه نکرد» ( سعدی )
   ۲۹) اِقتِلوا الموذیَ قَبلِ أن یوذی
   ترجمه: « جانوران موذی را پیش از این‌که آسیب رسانند نابود سازید»
   ۳۰) إنَّ الحَیاهُٔ عقیدهُٔ وجَهادُ
   ترجمه: « زندگی یعنی عقیده و کوشش در راه آن»
   ۳۱) إنَّ الشَبابُ والفِراغُ والْجِدَهُٔ// مُفسِدهُٔ للمرءُ أی مُفسِدهٔ «ابوالعَتاهیه»
   ترجمه: « جوانی و بیکاری و توانگری باعث انحراف و مایه تباهی است»
   ۳۲) أوَّلُ الحَزمُ المشورهُٔ
   ترجمه: « پایه دوراندیشی بر مشورت است»
   مشابه: « اوفتد بر گردن او کاندیشهٔ تنها کند»
   مشابه: « اول استشاره پس استخاره»
   ۳۳) ألغَضبُ أوَّلهُ جُنونَ وآخرهُ نَدم
   مترادف فارسی: « خشم، اولش دیوانگی است و آخرش پشیمانی.»
   ۳۴) أولی الناسُ بِالعَفوِ أقدَرَهُم عَلی العُقوبَهِٔ
   ترجمه: « آن‌کس که به‌کیفر و بادافراه تواناتر باشد گذشت و بخشایش از او پسندیده‌تر و سزاوارتر است» امثال و حکم – ( دهخدا )
   ۳۵) إیاکَ عَنّی واِسمِعی یا جارَهًٔ
   مترادف فارسی: « در به‌تو می‌گویم، دیوار تو بشنو»
   مترادف فارسی: « دختر به‌تو می‌گویم، عروس تو گوش‌کن»
   ۳۶) بُعدُالدٌار کَبُعدِالنَسَب
   ترجمه: « دوری خانه مانند دوری نسب است.»
   ۳۷) التَأ نّی مِن الرَحمنِ والعَجَلَهُٔ مِن الشَیطانِ
   ترجمه: « آهستگی از خدا و شتاب از اهریمن است.»
   مترادف فارسی: « شتاب است دیو و فرشته درنگ (خوی کبک صلح و خوی باز جنگ...)» ( ادیب پیشاوری)
   مترادف فارسی: « شتاب و بدی کار اهریمن است// پشیمانی و رنج جان و تن است» ( فردوسی )
   

4. ۳۸) التَّجرُبَهُٔ العِلمُ الکَبیرُ
   ترجمه: « تجربه بزرگترین دانش است.»
   ۳۹) تُعاشِروا کَالإخوانَ وتُعامِلوا کَالأغرابَ
   ترجمه: « با هم مثل برادر باشید ولی مثل غریبه کار کنید.»
   ۴۰) ثمرهُٔ‌العجبِ‌المقتُ
   مترادف فارسی: « ثمره خودپسندی مبغوض عامه شدن است.»
   ۴۱) ثوُلوُلُ جَسَدِه لایُنزَع
   ترجمه: « خال میخکی (گوک) بدنش کنده نمی‌شود.»
   مترادف فارسی: « اصلاح‌پذیر نیست.»
   مترادف فارسی: « درخت کج را نمی‌توان راست کرد.»
   ۴۲) الجارُ قَبلِ الدارُ
   ترجمه: « همسایه قبل از خانه.»
   مترادف فارسی: « همسایه را بپرس، خانه را بخر.»
   مترادف فارسی: «تا ندانی که کیست همسایه// به‌عمارت تلف مکن مایه// مردمی آزموده باید و راد// که بنزدیکشان نهی بنیاد» ( اوحدی )
   تمثیل: « پس تو هم الجار ثم‌الدار گوی// گر دلی داری برو دلدلر جوی» ( جلال‌الدین محمد بلخی )
   ۴۳) جَزاءُ سنمارُ
   توضیح: « نام مهندس و معمار رومی که به‌امر نعمان قصر خورنق را در نزدیکی کوفه برای بهرام کور ساخت. پس از اتمام بنای کاخ، او را به‌فرمان نعمان از بالای همان قصر سرنگون و هلاک کردند تا نظیرش را برای دیگری نسازد. جزای سنمار در زبان عربی مثل است.»
   ۴۴) الجِنَّهُٔ تَحتِ أقدامَ الأمهاتِ
   مترادف فارسی: « بهشت زیر پای مادران است.»
   ۴۵) جَندَلَتانِ اصطَکٌتا
   ترجمه: « دوسنگ به‌هم خورند.»
   معنی: « کنایه از دونفر هم‌شأن و هم‌زور است که به‌هم درآویزند و یا با هم ضدیت کنند.»

نقد وبررسی نکات ترجمه عربی به فارسی قران اثر استاد فولادوند

نكاتي درباره ترجمه فارسي قرآن كريم از استاد فولادوند

عباس مرادي

ترجمه ‌فارسي استاد محمّد مهدي فولادوند از قرآن كريم در حال حاضر در شمار يكي از بهترين ترجمه‌هاي فارسي قرآن قرار دارد كه مورد پسند محققّان و صاحب نظران واقع شده است. از هنگام انتشار اين ترجمه (بهمن ماه1373) تا كنون از سوي قرآن پژوهان نقدهاي سنجيده و عالمانه‌اي بر آن نوشته شده و در مجلاّت مختلف به چاپ رسيده است. مترجم گرامي در چاپ سوم اين ترجمه (دي ماه1376) با عنايت به نقدهاي مذكور، تعدادي از اشكالات مطرح شده را در ويرايش جديد اصلاح و با تجديد نظر كامل منتشر كرده‌اند كه در خور تقدير و ستايش است.
نگارنده اين سطور با انگيزه عشق و علاقه به كلام الهي، هنگام مطالعه ‌اين ترجمه گران‌سنگ به نكاتي برخورد كرده است كه بيان آن براي دوستداران پيام وحي خالي از فايده نيست. قبل از شروع بحث يادآوري اين نكته لازم است كه اين مطالب بر اساس چاپ سوم اين ترجمه نوشته شده و همچنين نكات مطرح شده از جزء‌شانزدهم به بعد مي‌باشد.
1. سوره كهف، آيه 83 در ترجمه ‌عبارت «قل سأتلوا عليكم منه ذكراً» استاد فولادوند نوشته‌اند:‌«بگو بزودي چيزي از او براي شما خواهم خواند». در اينجا واژه «ذكراً»، «چيزي» معنا شده است كه مناسب نيست؛ سيوطي در كتاب «الاتقان» ضمن آوردن بيست وجه براي واژه ذكر در قرآن، اين كلمه را در اينجا به معني «خبر»‌دانسته است.1
2. سوره مريم، آيه 25 در ترجمه جمله «تساقط عليك رطباً‌جنيّاً» نوشته‌اند: «تا بر تو خرماي تازه فرو ريزد». خرماي تازه برگردان واژه «رطب» است؛2 بنابراين كلمه «جنيّا» ترجمه نشده است: «جنياً: ناضجاً صالحاً للاجتناء»3؛ جنّي: ميوه رسيده كه وقت چيدنش باشد.4
3. سوره مريم، آيه 40 در ترجمه عبارتِ «انّا نحن نرث الارض و من عليها» نوشته‌اند: «ماييم كه زمين را با هر كه در آن است به ميراث مي‌بريم» حرف جر «علي» در اينجا «در» معنا شده است كه نادرست است. ابن هشام در مغني‌اللبيب مي‌نويسد: كه اين حرف بيشتر براي استعلاء به‌كار مي‌رود؛ سپس نُه معنا براي آن ذكر مي‌كند كه در هيچ يك از اين موارد نه‌گانه، «علي» به معناي ظرفيّت مكاني به كار نرفته است.5
4. سوره طه، آيه 74 در ترجمه عبارت «من يأت ربّه مجرما» نوشته‌اند: «هر كه به نزد پروردگارش گنهكار رود» استاد فولادوند به جاي فعل «يأت» فعل «يذهب» را ترجمه كرده‌اند: «اتي ـِِـ أتيا، اتياناً: جاء»6 بديهي است كه فعل مذكور هيچ‌گاه به معناي «رفتن» به كار نمي‌رود.
5. سوره انبياء آيه 77 در ترجمه عبارت «نصرناه» فعل «نصرنا» را «پيروزي بخشيديم» معنا كرده‌اند. «واژه نصر» (و همه مشتقات آن از قبيل: نصر، انصار، ناصر و…) به معناي ياري و امداد است… در قرآن كريم براي «پيروزي» غالباً واژه «فتح» به‌كار رفته است؛ مانند: «انّا فتحنا لك فتحاً‌مبيناً» (فتح، 48/1)7
6. سوره نور، آيه 63 در ترجمه عبارت «لاتجعلوا دعاء الرّسول بينكم كدعاء بعضكم بعضاً» آورده‌اند: «خطاب كردن پيامبر را در ميان خود مانند خطاب كردن بعضي از خودتان به بعضي ديگر قرار مدهيد». معادل دقيق عبارتِ «بعضكم بعضاً» به فارسي «يكديگر» است: معني آن است كه «رسول را چنان نخوانيد كه يكديگر را خوانيد.»8
7. سوره فرقان، آيه 5 در ترجمه عبارتِ «قالوا اساطير الاولين اكتتبها فهي تملي عليه بكرة و اصيلا» نوشته‌اند: «گفتند افسانه‌هاي پيشينيان است كه آنها را براي خود نوشته و صبح و شام بر او املا مي‌شود.» عبارت «تملي عليه» در اينجا «املا مي‌شود» برگردان شده كه مناسب نيست و بايد «خوانده مي‌شود» معنا شود. استاد خرمشاهي در ذيل اين آيه نوشته است: معناي «تملي عليه» هم ظاهراً اين است كه بر او املا مي‌كردند كه بنويسد، امّا ميبدي و زمخشري و امام فخر هوشمندانه بر آنند كه در اينجا املا به معناي معهود مراد نيست بلكه اين است كه نوشته‌ها را با تأني و تكرار براي او مي‌خواندند كه به تلقين و تكرار فرا گيرد.9
در تأييد سخن استاد خرمشاهي بايد اضافه كنيم كه در مجاز القرآن نيز در ذيل اين آيه آمده است:‌«تملي عليه» اي تقرأ‌عليه.10
8. سوره شعراء، آيه ‌102 در ترجمه عبارتِ «فلو أنّ لنا كرَّة فنكون من المؤمنين» نوشته‌اند: «و اي كاش كه بازگشتي براي ما بود و از مؤمنان مي‌شديم». حرف «فاء» در اينجا «عاطفه» معنا شده كه نادرست است. لو در اينجا حرف تمنّا و حرف «فاء» براي سببيّت است و دليل آن، اين است كه بعد از فاء سببيّه، أن مقدّره فعل مضارع نكون را منصوب كرده است؛ زيرا يكي از موارد منصوب شدن فعل مضارع اين است كه فاء سببيّت مسبوق به طلب، قبل از آن بيايدد.11
9. سوره قصص، آيه 32 در ترجمه عبارت «اسلك يدك في جيبك تخرج بيضاء من غير سوء» نوشته‌اند: «دست خود را به گريبانت ببر تا سپيدي بي‌گزند بيرون بيايد» در ترجمه اين عبارت دو اشكال ديده مي‌شود:‌
الف) فعل امر «اسلك» به اشتباه «ببر» معنا شده است، در صورتي كه معناي صحيح آن در اينجا «فرو بر، داخل كن» است؛ بهترين شاهد براي اثبات اين گفته آيه 12 سوره نمل است: «ادخل يدك في جيبك». و نكته ديگر اينكه حرف جر «في»، «به» معنا شده است.
ب) در اين عبارت «بيضاء» به عنوان فاعل «تخرج» معنا شده است كه نادرست است؛ براي توضيح بيشتر، اعراب اين بخش از آيه ذكر مي‌شود: «تخرج فعل مضارع مجزوم است زيرا در جواب طلب آمده و فاعل آن «هي» مستتر است و «بيضاء» حال است.»12 در ضمن ضمير مستتر «هي» به «يد» بر مي‌گردد. با توجه به توضيحات فوق اين بخش از آيه بهتر است اين گونه ترجمه شود: دستت را در گريبانت فرو بر تا [در حالي‌كه] سپيدي بي‌گزند [است] بيرون بيايد.
10. سوره لقمان، آيه 22 در عبارتِ «فقد استمسك بالعروة‌الوثقي»، واژه «العروة» را «ريسمان» معنا كرده است، در صورتي كه اين واژه به معناي «دستاويز» است: «عروة: دستگيره، دستاويز…» در اقرب الموارد آمده است: العروة من الدلو والكوز: المقبض اي اذنهما و كل ما يؤخذ باليد من حلقه فهو عروة»13. بنابراين معناي «ريسمان» در اينجا مناسب نيست.
11. سوره سبأ، آيه 5 در ترجمه عبارتِ «اولئك لهم عذاب من رجز اليم» نوشته‌اند: «بر ايشان، عذابي از بلايي دردناك باشد» در اين ترجمه سه اشكال ديده مي‌شود:‌
الف) ضمير «اولئك» معنا نشده است.
ب) واژه «رجز» بلا معنا شده كه نادرست است. جوهري در صحاح «رجز» را پليدي معنا كرده است.14 امّا اين واژه در قرآن كريم به معناي ديگر آمده است. سيوطي مي‌نويسد: «آنچه لفظ «رجز» هست به معني عذاب مي‌باشد جز در «والرجز فاهجر» (مدثر، 74/5) كه منظور بت است»15 طبرسي نيز در ذيل اين آيه نوشته است: «الرجز:‌اسوأ العذاب».16
ج) در اين عبارت «اليم» صفت «عذاب» است.17 در صورتي كه در ترجمه به عنوان صفت «رجز» معنا شده است. با توجه به اين توضيحات، بهتر است آيه فوق اين‌گونه ترجمه شود: آنها عذابي دردناك از [نوع] بدترين عذاب دارند.
12. سوره زمر، آيه 63 در ترجمه عبارت «له مقاليد السماوات و الارض» نوشته‌اند: «كليدهاي آسمان و زمين از آنِ اوست». در اين عبارت واژه «السماوات» كه جمع است به اشتباه مفرد معنا شده است.
13. سوره طور، آيه 45 در ترجمه عبارت «فذرهم حتّي يلاقوا يومهم الّذي فيه يصعقون» آورده‌اند: «پس بگذارشان تا به آن روزي كه در آن بيهوش مي‌افتند برسند.» در برگردان اين آيه فعل مضارع مجهول «يصعقون» نادرست معنا شده است: «صعق يصعق صعقاً: از اين باب معني لازمي دارد: مردن، بيهوش شدن… و از باب فتح يفتح متعدي مي‌باشد و يا از باب افعال اصعق يصعق: هلاك كردنِ به صاعقه ميراندن، به واسطه نفخ صور»18 از توضيح فوق چنين بر‌مي‌آيد كه فعل ياد شده در اينجا از باب «فتح، يفتح» يا از باب افعال است كه در هر دوصورت بايد در ترجمه به شكل متعدي معنا شود

مقاله در باره ترجمه حرف علی از عربی به فارسی: استعلا در ترجمه حروف جر عربي به فارسي و حروف اضافة فا

   نويسندگان:سميه كاظمي نجف آبادي٭ دانشجوي دكتري زبان و ادبيات عربي دانشگاه اصفهان دكتر سيدمحمدرضا ابن الرسول ٭٭ استاديار زبان و ادبيات عربي دانشگاه اصفهان چكيده پژوهش هاي تطبيقيِ زبان ها اين امكان را فراروي محققان قرار مي دهد تا به ميزان اثرپذيري زبان ها از يكديگر پي ببرند و در مواردي رفع مشكلات دستوري و معنايي يك زبان را به كمك اساليب زبان يا زبا نهاي ديگر امكان پذير مي سازد. پژوهش حاضر با تكيه بر دستور زبان عربي و فارسي و مطالعات دستورپژوهان و به « استعلا » فرهنگ نويسان اين دو زبان، و نيز براساس روش تحليلي - تقابلي به بررسي مفهوم عنوان يكي از مهم ترين معاني حروف جر عربي و حروف اضافه فارسي پرداخته است ، و ويژگي هاي آن دسته از حروف جر و اضافه را كه نمايانگر اين مفهوم اند تبيين كرده است . از مهم ترين دستاوردهاي اين جستار بيان وجوه افتراق، اشتراك و اثرپذيري دو زبان عربي و فارسي در حوزة حروف جر و حروف اضافه است. -1 مقدمه با تدوين و شكوفايي دستور زبان عربي و به بركت قرآن كري م، حروف  به ويژه حروف جر و معاني متنوع آن توجه نحويان و مفسران را به خود جلب كرد؛ به گونه اي كه از اواخر قرن اول هجري تاكنون، پژوهش هاي فراواني در قالب كتاب و مقاله در اين زمينه ارائه شده است . اين در حالي است كه فارسي زبانان تا چند قرن اخير توجه چنداني به نگارش دستور زبان فارسي به شيوة كنوني نداشته اند. اين كم توجهي، بر مطالعات مربوط به حروف، ب ه خصوص حروف اضافه، اثر گذاشته و با توجه به تغيير و تحولات حروف اضافه و معاني مختلف آن در طول تاريخ تطو ر زبان فارسي، بررسي دقيق معاني اين حروف، به ويژه در ادبيات كهن فارسي، با دشواري هايي مواجه شده است . با اين حال پژوهش هاي مبتني بر مقايسة دستور زبان عربي و فارسي به پژوهشگران كمك خواهد كرد تا به ميزان اثرپذيري دو زبان از يكديگر پي ببرند؛ ضمن آنكه رفع دشواري هاي دستوري يك زبان به كمك اساليب زبان يا زبان هاي ديگر امكان پذير خواهد شد. از آنجاكه در زمينة تطبيق معاني حروف جرّ عربي و حروف اضافة فارسي و كاربردهاي مختلف آن، جز مواردي محدود در كتب فن ترجمه و پاره اي از مقالات، را كه « استعلا » تحقيق چشم گيري انجام نشده است، در اين م قاله بر آن شديم تا مفهوم يكي از مهم ترين معاني مشترك حروف جر و اضافه است، در دو زبان عربي و فارسي بررسي و مقايسه كنيم؛ با اين اميد كه نتيجة آن در شناخت بهتر حروف جر و اضافه و قواعد دستوري آن سودمند واقع شود. 2 استعلا مصدر ثلاثي مزيد عربي (باب استفعال ) از فعل ،« استعلاء » كوتاه شدة « استعلا » است: "استعلي النَّهار : ارتفع" (روز برآمد ) (انيس و ديگران، 1378 : ذيل ع ل و). « استعلي » استعلا يكي از معاني حروف جر و اضافه است كه در علم نحو اصطلاحاً بر قرار گرفتن چيزي بر فراز ديگري دلالت دارد. در ع لم تجويد نيز استعلا از صفات هفت حرف مباني (خ، ص، ض، ط، ظ، غ، ق ) به شمار مي رود و اصطلاحاً به معني بالا آمدن ريشة زبان به سوي كام بالا به هنگام تلفظ حرف است كه نوعي غلظت و بمي به واژه مي بخشد. در معاني حروف جر عربي و ... ١٥٩ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 2 1 استعلا در زبان عربي /1 : غالباً نحويان استعلا را به دو گون ة حقيقي و مجازي تقسيم كرده اند. ابن هشام ( 1997 376 ) به جاي حقيقي و مجازي از : 237 ) استعلاي مجازي را معنوي ناميده و اربلي ( 1991 دو تعبير حسي و حكمي استفاده كرده است. و علَيها و علَى الْفُلْك »  استعلاي حقيقي به نوبة خود به استعلا بر مجرور، مانند و استعلا بر آنچه ،« حمله علي ظهره » و « هو علي الجبل » 22 ) و / مؤمنون 23 ) « تُحملُونَ 10 ) تقسيم شده است / طه 20 ) «  أَو أَجِد علَى النَّارِ هدى » نزديك مجرور است، مانند قرار گرفتن بر ،« الاستعلاء علي النار » 237 ). در مثال دوم منظور از /1 : (ابن هشام، 1997 مكاني در نزديكي آتش است، نه بر خود آتش. از آنجاكه استعلا، علو و بلندي در ارتباط با مكان است، نحويان در تمام نمونه هايي نماد اصلي استعلا ) را بر سر اسم مكان ) « علي » ، كه براي استعلاي حقيقي ارائه داده اند آورده اند. بدين ترتيب ، استعلاي حقيقي با توجه به مثال هاي علماي نح و عربي، غالباً و دخَلَ » منحصر به اسم مكان شده است و كمتر بر اسم زمان وارد مي شود؛ مثلاً در آية « حين » بر سر ظرف زمان « علي » ،(15/ قصص 28 ) « الْمدينَةَ علَى حينِ غَفْلَةٍ منْ أَهله ا آمده است . البته در اين صورت معني ظرفيت مورد نظر خواهد بود، ظرفيتي كه متأثر از استعلا) است. ) « علي » معني اصلي بر عهده [يا بر گردن ] او قرضي است ) را ) « عليه دين » از استعلاي مجازي مي توان بر دوش قرار گرفته و سنگيني مي كند . همچنين « دين » مثال زد . در اين مثال گويي قرض هايي بر دوش من سنگيني مي كند )، گويي ) « ركبتْني ديون » : وقتي گفته مي شود را بر گردنش حس مي كند. و از آن جمله است عبارت « دين » شخص مذكور سنگيني .(342/2 : بر من است قضا يا گزاردن نماز ) (استرآبادي، 1366 ) « علي قضاء الصلا ة » او بر آنان حاكم ) « هو عليهم أمير » در عبارت « علي » ابن يعيش نيز در مورد علت كاربرد از نظر امارت بر آنان سيطره دارد ) ) « لاستعلائه عليهم من جه ة الأمر » : است) مي گويد .(38/ (بي تا: 2، جزء 8 ١٦٠ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 بقره ) «  أُولَئك علَى هدى من ربهِم » علماي علم بلاغت در اين موارد و نيز در آية را يا با تكيه بر استعارة مكنيه تفسير كرده اند و يا قائل به استعا رة « علي » 5/2 )، مجرور شده اند . براساس نظر مشهور، مطلق ارتباط ميان « علي » تصريحية تبعيه در حرف هدايت شدگان و هدايت، به مطلق ارتباط ميان مستعلي و مستعلَي عليه تشبيه شده و سپس كه از مصاديق مشبه به (معني استعلا ) « علي » تشبيه از كلي به جزئي انتقال يافته و لفظ است براي مصداق مشبه (ارتباط ميان هدايت و هداي تشده) استعاره آورده شده است. وارد « الله» بر لفظ جلالة « علي » را كه « توكّلت علي الله » البته نحويان عباراتي نظير « أضفت توكّلي إلي الله و أسندتُه إليه » شده است، از حوزة استعلا خارج كرده و به معني (توكلم را به خداوند بلندمرتبه نسبت دادم و به او مستند ساختم ) دانسته اند، زيرا هيچ چيز  نه حقيقتاً و نه مجازاً  بر خداوند متعال قرار نمي گيرد و استعلا نم ي يابد (صبان، .(222/ بي تا: 2 و كذا قوله تعالي » : 342 ) نيز در اين زمينه مي گويد /2 : رضي الدين استرآبادي ( 1366 71 )؛ تعالي عن استعلاء شيء عليه و لكنه إذا / "كَانَ علَي ربك حتْما مقْضي ا" (مريم 19 صار مشهوراً في الاستعمال في شيء لم يراع أصل معناه نحو : توكّلت علي فلان كأنّك تحمل ثقلك عليه ثم صار بمعني وثقت به حتي استعمل في الباري تعالي، نحو توكّلت كَانَ علَي ربك » ترجمة سخن اس ترآبادي اين است كه در آية .« علي الله و اعتمدت عليه منزه است خداوند بلندمرتبه از برتري و استعلاء چيزي بر حضرتش، اما « حتْما مقْضي ا اگر كاربرد چنين عباراتي در موردي خاص مشهور شود (به طوري كه از آن معني كنايي كه گويي « توكّلت علي فلان » برداشت شود )، معني اصلي آن مورد نظر نيست، مانند « اعتماد كردن به كسي » گوينده بار خود را بر كسي مي نهد؛ بعدها اين عبارت معني توكّلت علي الله و »  يافت و با همين معني براي حضرت حق تعالي نيز به كار رفت، مانند را بدون در نظ ر گرفتن « توكّلت علي الله » بدين ترتيب ، عباراتي نظير .« اعتمدت عليه .« وثقت بالله » و با استناد بر كنايه توجيه كرده اند؛ يعني « علي » معني اصلي 2 2 استعلا در زبان فارسي استعلا در زبان فارسي نيز بالا بودن چيزي نسبت به چيز ديگر را مي رساند و بر دو گونه است: استعلاي حسي و استعلاي عقلي . جملة زير از گلستان سعدي مثالي از استعلاي در معاني حروف جر عربي و ... ١٦١ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 205 )؛ و نيز : خطيب رهبر، 1367 ) « يكي از ملوك را نگيني بر انگشتري بود » : حس است بيت زير از حافظ: ساقيا برخيز و در ده جام را خاك بر سر كن غم ايام را (165 : (خيام پور، 1352 مثالي براي « او كلاهي بر سر گذاشت و بر اسب سوار شد » در فارسي معاصر نيز استعلاي حسي است. در مورد استعلاي عقلي نيز ميتوان به بيت زير اشاره كرد: بر آن چشم سيه صد آفرين باد كه در عاشق كشي سحرآفرين است (205 : (خطيب رهبر، 1367 نماد اصلي استعلا در زبان فارسي است . « بر » از نمونه هاي پيشين چنين برمي آيد كه نيز دريافت مي شود، زيرا اين لفظ مشترك « بر » بالا بودن و روي چيزي قرار گرفتن از لفظ و « زبر » ،« بالا » ،« بلندي » است بين اسم و حرف و از معاني اصلي آن در حالت اسمي را در حالت اسمي آن « بر » است. بدين رو ، شايد بتوان منشأ و ريشة حرف اضافة « روي » موقعيت و وضعيت در فضاي « بر » جستجو كرد . بايد به اين نكته نيز توجه داشت كه .(444 : دوبعدي را مي نمايد و به هيچ وجه در مورد زمان استعمال نمي شود (صادقي، 1349 3 حروف اصليِ نمايانگر استعلا در عربي و فارسي در زبان عربي حروف جري كه بنا بر گفت ة نحويان در معني استعلا به كار رفته اند ، عبارتاند از: إلي، باء، علي، عن، في، كاف، لام، و من. در زبان فارسي نيز حروف اضافه اي كه براساس نظر دستورپژوهان زبان فارسي بر استعلا دلالت دارند ، عبارت اند از : از، اندر، ب (به)، با، باز، بر، در، را، فا، فرا، كسره اضاف ه، و و مانند آن، كه غالباً در فارسي معاصر « بالاي » ،« روي » گروه حر ف اضافه اي نظير و « علي » شده اند. حرف اصلي و كليدي براي افادة استعلا در زبان عربي « بر » جايگزين « بر » و « علي » است. به همين دليل ابتدا دو حرف « بر » معادل آن در فارسي حرف اضافة « بر » و « علي » را بررسي و در حد امكا ن مقايسه مي كنيم، و سپس به حروفي كه از نيابت مي كنند، مي پردازيم. ١٦٢ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 « علي » 3 1 حرف جر نيز دريافت مي شود، زيرا به « علي » استعلا است. اين معني از لفظ « علي » معني اصلي به معني « علَي الشيء يعليه » فعل « علي » نظر مي رسد منشأ و خاستگاه حرف جر باشد. البته احتمال آنكه اين دو فعل، ب ه نوعي « ارتفع » به معني « علا يعلو » و يا « صعده » باشند هم منتفي نيست و در هر صورت ادعاي ما ثابت مي شود . « علي » منحوت از حرف نماد اصلي استعلا به شمار مي رود. « علي » با توجه به نمونه هاي مذكور، در زبان عربي در افعال دشوار و توان فرسا « علي » مي گويد گاه « علي » ابن جنّي در زمينة كاربر د قد حفظت القرآن و بقيت علي منه » : استعمال مي شود، به عنوان مثال گفته مي شود قرآن را حفظ كرده ام و فقط دو سورة ديگر بر [براي] من باقي مانده است )؛ و يا ) « سورتان بيست روز از ماه رمضان را روزه ) « قد صمنا عشرين من الشَّهر و بقيت علينا عشر » « علي » گرفته ايم و فقط ده روز بر [براي] ما باقي مانده است ). معمولاً در اين افعال از در اصل براي استعلا وضع شده است و اين افعال نيز « علي » استفاده مي شود، چرا كه رنج هايي در پي دارد كه بر انسان سنگيني مي كند و فشار م يآورد تا در نهايت در برابر هذا » و « هذا لك » : آن سر فرود آورد و تسليم شود . به همين دليل است كه مي گويند را در امور ناپسند به كار مي برند « علي » را در امور پسنديده و « لام جر » و .« عليك (ابن منظور، 1988 : ذيل ع ل و). « علي » 3 1 1 ويژگي هاي اختصاص دارد، از جمله « علي » جز ويژگي هاي مشترك ميان حروف جر، مواردي نيز به به شرطي اسم است كه « علي » . اينكه اين كلمه مشترك است ميان اسم و فعل و حرف من » است، مانند « فوق » آيد، كه در اين صورت به معني « من » بر سر آن حرف جر نيز براي آن ذكر شده اس ت. همچنين « من عنده » كه معني « من فوقه » يعني « عليه زيد بر چهارپا سوار ) « علا زيد الدابة » مانند ،« علا الشيءُ علوا : ارتفع » فعل است از ريشة : انيس و ديگران، 1378 ) « علَي الشيء و عليه و فيه- عليا و علَيا: رقيه و صعده  » شد) و يا « علا يعلو » را مشترك بين حرف ج ر و فعل « علي » ذيل ع ل ي). البته غالباً نحويان لفظ حرف جر است، مانند « علي » ، گرفته اند و به مورد اخير اشاره اي نكرده اند. از سوي د يگر در معاني حروف جر عربي و ... ١٦٣ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 بسيار محدود است ، ولي « علي » زيد بر فراز كوه است ). كاربرد اسمي ) « زيد علي الجبل » در استعمال آن به عنوان فعل و حرف محدوديتي نيست. استفاده كرده اند تا توانايي ادبي خود را به « علي » ادبا نيز از ويژگي مشترك بودن نمايش بگذارند . براي نمونه در بيت زير كه در علم بلاغت و در مبحث جناس تام بدان حرف جر است: « علي » فعل و « علا » ، استشهاد شده است علا نجمه في عالم الشعر فجأة علي أنّه مازال في الشعر شاديا ناگهان ستارة او در عالم شعر درخشيد، افزو نبر اينكه وي همواره نغم هخوان شعر است. بر سر ضمير (فقط ضماير متصل مجروري ) و « علي » ويژگي ديگر اينكه حرف جر غير ضمير (اسم ظاهر ) مي آيد. گاهي نيز اين حرف از معني اصلي خود (استعلا) خارج و كه از باب اغرا و به معني ملازم بودن، « عليك » به اسم فعل منقول مبد ل مي شود، مانند عليك » تمسك جستن به چيزي، پايبندي و ملتزم بودن به كار رفته است، كه در (105 / مائده 5 ) « يا أَيها الَّذينَ آمنَوا علَيكُم أَنْفُسكُم » صبر پيشه كن ) و نيز آية ) « بالصبر (اي كساني كه ايمان آورده ايد به خودتان بپردازيد) ميتوان اين معاني را ديد. « بر » 3 2 حرف اضافة كلمه اي است مشترك ميان اسم، حرف و در موارد اندكي فعل . بر اين اساس آن را « بر » به عنوان « بر » در معني استعلا، كاربرد « بر » در سه قسم بررسي مي كنيم: كاربرد حرفي .« بر » جزئي از تركيبات ديگر، و كاربرد غيرحرفيِ در معني استعلا « بر » 3 2 1 كاربرد حرفي حرف اضافة ساده اي است كه از يك تكواژ ساخته شده است . اين حرف - بدون « بر » پهلوي است كه « اَپر، اَور » توجه به كاربرد حرف اضافه اي يا پيشوندي آن - مخفف معمول بود، ولي در زبان « اَو» ،« بر » به ندرت بر سر افعال آمده است . در پهلوي به جاي هم در نثر قديم ديده مي شود و امروز نيز « ور » . جاي آن را گرفت « بر » دري پيشاوند 337 ). صورت كهن تر /1 : متداول است، مانند ورافتاد، ورشكست، و وركشيد (بهار، 1373 : است كه در فارسي دري نيز در شعر ( شاهنامه) آمده است (خان لري، 1383 « اَبر » ،« بر » 154 ). بيت زير نمونهاي از اين كاربرد است: ١٦٤ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 اَبر تخت زرين زني تاجدار پرستنده پيش اندرون شاهوار (233 : (همان: 1383 به معني « بر » نوشته است كه حرف اضافة « بر » حسن دوست دربارة سابقة تاريخي به upariy و فارسي باستان abar و برگرفته از ك لمة فارسي ميانة « بر فراز » و « روي » « بالاي » به معني upari و سانسكريت upairi اوستايي ،« بالاي » و « فراز » ،« روي » معني .(183/1 : نك. 1383 ) uperi است كه همگي مشتق اند از هندواروپايي « روي » و است و اين حر ف نماد اصلي « بر » با توجه به مطالب پيش گفته، استعلا معنيِ اصلي به تدريج مورد « بر » در بيان استعلاي فارسي به شمار مي رود. نكتة قابل توجه اينكه جاي آن را « به » استعمال خود را از دست داده و در فارسي معاصر غالباً حرف اضافة گرفته است . در فارسي رايج امروز - صرف نظر از شعر و نوشته هاي ادبي به شيوة كهن - 236 ) و غالباً : بسيار كمتر از حروف اضافة ديگر به كار مي رود (خانلري، 1383 « بر » حرف جايگزين آن شده است و يا در گروه هاي حرف اضافه اي، به وسيلة « به » يا حرف اضافة و امثال آن . گاهي نيز حرف « بر فراز » ،« بر روي »  اسمِ مكسور تقويت مي شود، مانند گروه « فراز » ، بنابراين .« فراز » و « روي » اضافة اين گروه ها حذف مي شود، م انند از « بر » كه حرف اضافة ،« كسرة آخر » و « فراز » ،« بر » حرف اضافه اي است مركب از ابتداي آن حذف شده است. چنين كاربردي در متون كهن فارسي نيز يافت مي شود: گهي چون شاخ نيلوفر ميان باغ پرنرگس گهي چون تل خاكستر فرازِ كوه پرمين ا (391 : (خطيب رهبر، 1367 محذوف قبل از گروه حرف اضافه نيست، « برِ » است، اما دليل آن « بر » مرادف « فرازِ » ساخته مي شوند، « بر » كه با « برضد » و « برطبق »  زيرا از گروه هاي حرف اضافه اي مانند بر معني استعلا، مرهونِ لفظ « فرازِ » معني استعلا برداشت نمي شود. بنابراين، دلالت نيز در افادة معني استعلا، « بالاي » و « روي » است. گروه هاي حر ف اضافه اي چون « فراز » است و غالباً « فراز » را دارند، با اين تفاوت كه امروزه كاربرد آنها بيش از « فرازِ » حكم نيز بر استعلا دلالت دارد، مانند « برسرِ » مي شوند. گاهي گرو ه حرف اضافة « بر » جايگزين در بيت زير از حافط كه كوتاه شدة آن، « برسرِ » و نيز مانند ؛« بر سرِ كوه نشسته بود » نيز چنين حكمي دارد: « سرِ » يعني در معاني حروف جر عربي و ... ١٦٥ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 بر سرِ تربت من با مي و مطرب بنشين تا به بويت ز لحد رق ص كنان برخيزم (225 : (خطيب رهبر، 1367 از آ نجاكه قواعد مربوط به حروف اضافه در دوره هاي مختلف تاريخي دستخوش نيز از اين قاعده مستثني نيست، اين مبحث را در دو قسمت « بر » تغييراتي شده است و از نظر دستور كاربردي امروز. « بر » از نظر دستور تاريخي و « بر » : جداگانه بررسي مي نماييم از نظر دستور تاريخي « بر » فرق (« ر» به كسر حرف ) « برِ » با (« ر» به سكون حرف ) « بر » ابتدا بايد يادآور ي شود كه و كسرة اضافه است كه « بر » حرف اضافة مركب از « برِ » حرف اضافة ساده و « بر » . دارد : و مانند آن را م ي رساند (فرشيدورد، 1382 « در كنار » ،« پهلويِ » ،« نزديك » بيشتر معني « بر » 236 ). البته خطيب رهبر آن را شب ه حرف اضافه اي مركب از : 449 و خانلري، 1383 را در بيت زير از حافظ « بر » 227 )، كاربرد : (نزد) و كسرة اضافه مي داند (نك . 1367 مي توان ديد: نثار خاك رهت نقد جان من هرچند كه نيست نقد روان را برِ تو مقداري (696 : (همايون فرخ، 1364 با اسم نيز وجه اشتراك دارد، براي تشخيص آن از اسم « بر » از آنجاكه حرف اضافة بر نسبت ميان كلمات و يا گروه كلمه دلالت دارد . ،« بر » بايد توجه داشت كه حرف اضافة اين حرف در قديم گاه پيش از اسم مي آمده (مانند نمونه هايي كه در مبحث استعلاي زبان فارس ي بيان شد ) و گاهي به صورت حرف اضافة پسين، پس از اسم قرار مي گرفته آمده است: « بر خويش » به معني « خويش بر » است، مانند بيت زير از مولوي كه در آن خويشتن را آدمي ارزان فروخت بود اطلس، خويش بر دلقي بدوخت (206 : (خطيب رهبر، 1367 پس از اسم متداول نيست و فقط پيش از آن « بر » البته در فارسي رايج امروز كاربرد قرار مي گيرد. حرف اضافة ديگري قرار مي گرفت كه آن را حرف ،« بر » گاه در قديم پس از متمم تأكيدي مي نامند و يا به مجموعِ حرف پيشين و حرف پسين، گروه گسستة حرف اضافه ١٦٦ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 در عبارت زير از تاريخ « بر... اندر »  (حرف اضافة دو گانه و يا مضاعف ) گفته مي شود، مانند بلعم : ي .( خود با يك تن از خاصگان خويش، بر آن قفص اندر بنشست و در زير ببست (همان: 222 در بيت زير از شاهنامة فردوسي: « بر... بر » و يا همه دوستان بر تو بر دشمند به گفتار با تو به دل با منند ( (همان: 223 و پيش از متمم آن قرار مي گرفته « بر » گاهي نيز حرف اضافة دوم مستقيماً پس از در بيت ذيل از نظامي: « بر به »  است، مانند اي رحم نكرده بر تن خويش و آتش زده بر به خرمن خويش ( (همان: 222 ،« از» نيز در متون كهن فارسي پس از متمم حروف اضافة « بر » ناگفته نماند كه قرار مي گيرد كه در اين صورت « به... بر » و « اندر... بر » ،« ز... بر » به صورت « به » و « اندر » ديگر در معني استعلا نيست. از نظر دستور كاربردي « بر » از نظر دستور كاربردي امرو ز كه البته در مواردي با دستور تاريخي اشتراك دارد ، بر « بر » و يا بيت زير از سعدي: « بر او غلبه كرد »  سر ضماير شخصي منفصل مي آيد، مانند نماند ستمكار بدروزگار بماند بر او لعنت پايدار (695 : (همايون فرخ، 1364 با اين حال ، ضماير منفصل مرفوعي (هو و ...) و ضماير منفصل منصوبي (اياه و ...)، واقع نمي شوند. « علي » مجرورِ و در زبان عربي ؛« بر آن » و « بر اين » بر سر ضماير اشاره مي آيد، مانند « بر » همچنين بر سر بعضي از « بر » .« علي ذلك » و « علي هذا » : وجود دارد « علي » نيز اين كاربرد براي نيز بر سر « علي » و ؛« بر چ ه سان » ،« بر چه » ،« بر كه » ضماير پرسشي مي آيد، مانند بر سر ضماير « بر » . مي آيد « كم » و « أي » ،« ما » ،« من » اسم هاي استفهامي اي چون « بر خود رحم كن » و « بازماندگان ما مي توانند بر خويشتن ببالند »  مشترك مي آيد، مانند در معاني حروف جر عربي و ... ١٦٧ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 يونس ) « إنَّما بغْيكُم علَي أَنْفُسكُم » : كه در زبان عربي نيز كاربردهاي مشابه ديده مي شود بر » ،« بر پاره اي » ،« بر برخي » بر سر بعضي از ضماير مبهم مانند « بر » . 23/10 ) است مي آيد . « بر يكايك » و « بر بيست گونه » و نيز ضماير شمارشي مانند « بر هركه » ،« كسي و منْهم » و نيز آية شريفة « علي بعض » اين دو مورد هم در زبان عربي معادل دارند، مانند .(45/ نور 24 ) « من يمشي علَى أَربعٍ به عنوان جزئي از تركيبات ديگر « بر » 3 2 2 مشخصة بارز زبان فارسي سهولت تركيب و كثرت انواع آن است، به گونه اي كه حرف مي تواند در فرايند واژه سازي وارد شود و با نفوذ در سا ختار كلمات، « بر » ساده اي چون واژه هاي جديد و گاه انواع دستوري جديدي پديد آورد. تركيباتي كه با بر ساخته م يشوند، عبارتاند از:  صفت مركب بيا ني: بر + صفت مفعولي : برآمده، بركشيده؛ بر + اسم + صفت مفعولي : برباد رفته؛ بر+ بن ماضي: برآورد (اين تركيب بين اسم و صفت مشترك است).  صفت مركب بياني و قي د : بر + ضمير مبهم : برهم (آشفته)؛ بر + اسم : برقرار، بركنار، برحق (محق)، بركمال (كامل)، بردوام (دائم )؛ اسم + بر + اسم : پابرجا، دست برسينه، كف بردهان، پشت برقبله، چشم بردر.  قيد و گروه قيد ي : بر + اسم: برگزاف، برظاهر، برفور؛ گروه حرف اضافه + اسم: برسبيل اتفاق. غالباً در زبان « بر »)  فعل پيشوند ي : بر+ مصدر : برخاستن، برداشتن، برانداختن تبديل صورت « برخاستن » ابدال شده است، اما در مواردي مانند « ور » محاوره به نمي گيرد، زيرا اين فعل فقط در زبان نوشتار به كار مي رود و در زبان گفتار فعلِ مركب گاه در امر « بر » معمول است . البته در زبان محاوره و يا گويش هايي خاص « پاشدن » « راء » تبديل مي شود (ورخيز )، و با حذف حرف « ور » به « برخيز » يعني « برخاستن » نيز تلفظ مي شود) بر + بن ماضي : برآمد، برانگيخت، برداشت، برخورد؛ « وخيز »  به صورت بر+ بن مضارع: برانداز. ١٦٨ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 و ) « استيدن » فعل ربطي +(« اين » و به ندرت ) « آن »  عبارت فعل ي : بر + ضمير اشارة به معني مصمم بودن بر، عقيده داشتن بر و امثال آن ): بر آنم؛ « بودن يا شدن » به ندرت بر+ اسم+ فعل ساده: برپا كردن، برپاي داشتن.  گروه حرف اضاف ه : بر + اسم: براساسِ، برضد، برخلاف، برحسبِ، برروي، برسبيل (اين در فارسي ،« برسبيل »  گروه ها غالباً تحت تأثير ترجمه پديد آمده اند. برخي از آنها، مانند معاصر كم كاربردند و در ساير گروه ها غالباً حرف اضافه حذف مي شود و گروه كوتاه حرف اضافه به وجود م يآيد، مانند: ضد، رويِ، خلاف)؛ اسم+ بر: علاوه بر، اضاف هبر، بالغ بر.  گروه هاي پيوسته ربطي و حروف ربط مرك ب : بر+ اسم / جانشين اسم : برعكس، بر اثرِ اينكه، برحسب اينكه، علاوه بر اين، علاوه بر اينكه (ساختار اين گروه مانند ساختار گروه قيدي و وصفي است، بدين رو غالباً نقش قيدي هم دارد . برخي از اين گروه ها تحت تأثير برحسب » و « لاو ةًً علي أن 􀑧 ع» به قياسِ « علاوه بر اينكه » ترجمه پديد آمده اند، مانند .(«... علي حسب » به قياس « اينكه موارد مذكور به وضوح نشان مي دهد كه حروف اضافة زبان فارسي، برخلاف حروف جر عربي، نقش بسزايي در فرايند واژه سازي ايفا م يكنند. در ساخت بعضي از كلمات تنو ين دار عربي در فارسي نيز مقدر است، مانند « بر » برخي از اين كلمات هم با تنوين ، هم .« برفور » و « برفرض » به معني « فوراً » و « فرضاً » بدون تنوين و هم با حرف اضافه به كار رفته اند، مانند: بديهه، بديهةً، بربديهه. و مجرور آن به صورت تركيبات عربي وارد زبان فارسي « علي » همچنين حرف جر شده و نقش دستوري معيني به عهده گرفته است كه در اين زمينه مي توان به موارد زير اشاره كرد:  قيود مركب فارس ي : حرف جر علي + اسم مضاف : علي ايِّ حال، علي كل تقدير؛ علي + اسم ذواللام: علي الدوام، علي العموم، علي الخصوص، علي الصباح، علي الطلوع، علي الاطلاق « بردوام » و امثال آن - معادل فارسي آن يعني - « علي الدوام » (گاه در زبان فارسي به جاي به كار مي رود. همچنين كاربرد اين گونه تركيبات دقيقاً مقتبس از زبان عربي است و تحت به صورت صفت « علي الطلوع » تأثير ترجمه پديد آمده است . علاوه بر اين ، تركيباتي مانند در معاني حروف جر عربي و ... ١٦٩ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 علي + اسم اشاره : عليهذا، عل ي ؛(« صبح علي الطلوع » : مركب بياني نيز استعمال مي شوند 135 ) چنين تركيباتي معمولاً كار پيوند قيدي : هذا التقدير (از نظر فرشيدورد ( 1367 نتيجه را مي كند، يعني در عين حال هم قيد و هم پيوند است )؛ صفت / مصدر تنوين دار+ علي: محكوم عليه، بناء علي هذا (مورد اخير پيوند قيدي است). و « عليه »)  گروه حرف اضاف ه : علي + ضمير متصل عربي : عليه؛ علي + اسم: علي رغم است و اين دو نيز جزء گروه هاي « باوجود » و « برضد » در زبان فارسي معادل « علي رغم » حرف اضافه اي هستند كه تحت تأثير ترجمه به وجود آمده اند). علاوه بر تركيبات عربي، پاره اي از جملات عربي نيز در زبان فارسي نفوذ كرده است . نيز همراه برخي از جملات مشهور عربي وارد زبان فارسي شده است، مانند « علي » .« عليه السلام » و « صلّي الله عليه و آله » ،« سلام عليكم » « بر » 3 2 3 كاربرد غيرحرفي مي تواند اسم و فعل (بن مضارع ) نيز باشد . در كاربرد اسمي، معاني مختلفي براي « بر » آن گزارش شده است كه از جمله ميتوان به موارد زير اشاره كرد: 1 بالا؛ ؛(693 : است (همايون فرخ، 1364 « بار » 2 بار درخت يا ميوه كه احتمالاً مخفف 3 سينه و صدر، پهلو و كمر، آغوش و كنار، و تن و بدن و اندام؛ 4 صفت تفضيلي به معني برتر، بلندتر و بالاتر؛ 5 حفظ و به خاطر داشتن، مانند از بر كردن؛ 6 نزد، طرف، جاي، و سوي. در كتب لغت، معاني ديگري نيز براي اين اسم ذكر شده است . در دو بيت زير نيز با به صورت جناس تام استعمال شده است: « بر » ، تكيه بر ايهام در برخي از اين معاني گفتم صنما سيم بري گفت برم گفتم كه به خان هات بري گفت برم گفتم كه ز عود و عنبري گفت برم گفتم كه چه م ينهي برم گفت برم ١٧٠ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 بن مضارع است كه در ساخت فعل مضارع و امر به كار « بر » در كاربرد فعلي نيز در ا بيات فوق، فعل مضارع ساده (در وجه « برم » مي رود؛ چنان كه يكي از وجوه ايهامي اخباري) است. 4 ساير حروف نمايانگرِ استعلا در زبان عربي در زبانِ عربي حرف جر ديگري نمي توان يافت كه معني اصلي آن استعلا « علي » جز نيابت كند . در اين بخش حروف جري را « علي » باشد و يا تحت تأثير معني اصلي خود از بررسي مي كنيم كه در معني استعلاي آنها اختلاف است و غالباً با تكيه بر معني اصلي حرف و گاه با كمك تضمين، تفسير مي شوند. اين حروف عبارت اند از باء، عن، في، كاف، لام، من، و إلي. 4 1 باء و منْ أ هلِ » را در آية « باء » دانسته اند. به عنوان مثال « علي » را به معني « باء » نحويان «  الْكتَابِ منْ إِن تَأْمنْه بِقنطَارٍ يؤَده إِلَيك و منْهم منْ إِن تَأْمنْه بِدينَارٍ لاَ يؤَده إِلَيك هلْ آمنُكُم علَيه إِلا كَما أَمنْتُكُم » گرفته اند، به دليل آية « علي » 75 ) مرادف / (آل عمران 3 به كار رفته است « علي » با « أمن » 64 ) كه در آن / يوسف 12 ) « علَي أَخيه منْ قَبل أمنتُه » و « أمنتُه به » 177 ). اما بايد توجه داشت كه معني دو عبارت /1 : (ابن هشام، 1997 لا آمنه » استعلا) عبارتي چون ) « علي » متفاوت است . با درنظرگرفتنِ معني اصلي « عليه يعني او را امين و قابل اعتماد نمي دانم كه پس از سيطره بر تو، به تو جفا نكند، « عليك چون احتمال دارد از خود دشمني نشان دهد و بر تو هجوم آورد يا بر تو ظلم كند . معني سيطره، ستم و دشمني نهفته است. « لا آمنه عليك » بنابراين، در عبارت چنين « لا آمنه بدرهم » الصاق)، معنيِ عبارت ) « باء » همچنين با توجه به معني اصلي است: او را بر يك درهم امين نمي شمارم، زيرا ممكن است در آن دخل وتصرف و يا به آن يعني امانت او به درهم نمي پيوندد « لا آمنه بدرهم » ، تعدي و دست درازي كند . بنابراين لا آمنه »  (الصاق نمي يابد) و اين گونه است كه در آن تصرف مي كند. در اين موارد عبارت نيز جايز است، ولي از آن معني سيطره و چيرگي بر مال دريافت « علي هذا المال مي شود. در معاني حروف جر عربي و ... ١٧١ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 با « أمنه عليه » معني عبارت « باء » و « علي » بدين ترتيب ، با توجه به معني اصلي با دخل و تصرف و الصاق در ارتباط است . از « أمنه به » استعلا، استيلا و سيطره و عبارت صحيح « لا آمنُ بك الذئاب » ولي عبارت ،« لا آمنُ عليك الذئاب » اين رو، گفته مي شود أمنه » در عبارت « علي » نيست. شايد به همين دليل است كه در قرآن كريم مجرور در رابطه با اموال ب ه كار « أمنه به » در عبارت « باء » در رابطه با اشخاص و مجرور « عليه .(21/3 : رفته است (سامرائي، 2007 و إِذَا مرُّواْ بِهِم » را در دو آية شريفة « علي » و « باء » بر اين اساس مي توان كاربرد (137/ صافات 37 ) « و إِنَّكُم لَتَمرُّونَ علَيهِم مصبِح ينَ » 30 ) و / مطففين 83 ) « يتَغَامزُونَ تفسير كرد . آية سورة مطففين با توجه به باي الصاق بر قرب و نزديكي گناهكاران نسبت در آية سورة صافات، با توجه به آيات قبل از آن « علي » به مؤمنان دلالت دارد و كاربرد كه از نزول عذاب الهي بر قوم لوط و نابود شدن اين قوم خبر مي دهد، تناسب ظريفي دارد با ويرانه اي كه از قوم لوط باقي مانده و آيندگان بر آن قدم مي نهند، قدم هايي كه در زير آن قومي سركش مدفون است. البته بايد افزود كه در الصاق ممكن است يكي از دو شيء ملصق و ملصق به ، در زير و بالتبع ديگري بر روي آن قرار گيرد ، بنابراين ، مي توان گفت الصاق گا ه به دلالت التزامي معني استعلا را هم افاده مي كند، هر چند بررسي تحليلي اين دلالت مقال و مجال ديگري مي طلبد. 4 2 عن محمد ) «  و من يبخَلْ فَإِنَّما يبخَلُ عن نَّفْسه » را آية « علي » به معني « عن » نمونة كاربرد در اين آية شريفه را با تكيه بر « عن » 38/47 ) دانسته اند. برخي چون دماميني كاربرد در معني اصلي خود (مجاوزت ) « عن » تضمين توجيه كرده اند؛ بدين ترتيب ، در اين آيه با بخل، خير و نيكي را از ) « يبعد الخير عن نفسه بالبخل » استعمال شده است، يعني بخل از نفسش سرچشم ه ) « فإنما يصدر البخل عن نفسه » خود دور مي كند) و يا 751 ). البته مي توان : مي گيرد)، چراكه نفس او مكان و منبع بخل است (دماميني، 2008 .« يبخل منصرفاً عن نفسه » را متعلق به حال محذوف (منصرفاً) نيز دانست؛ يعني « عن » ١٧٢ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 بايد توجه داشت كه وجه دوم، يعني باقي ماندن حرف بر معني اصلي اش، پسنديده تر براساس معني اصلي « يبخل عن نفسه » و « يبخل علي نفسه » است، زيرا معني دو عب ارت يعني عاقبت و نتيجة بخلش به « يبخل علي نفسه » . تغيير مي كند « عن » و « علي » 286 ) و / بقره 2 ) «  لَها ما كَسبت و علَيها ما اكْتَسبت » خودش بازمي گردد، مانند دو آية معني ضرر و زيان را « علي » 23 ) كه در آنها / يونس 10 ) « إِنَّما بغْيكُم علَي أَنْفُسك م » در نظر گرفت اين است كه « يبخل علي نفسه » مي رساند. معني ديگري كه مي توان براي بخل را بر نفسش سيطره داد و با بخل بر نفسش فشار آورد. گويي بخل باري است كه بر اين است كه بخيلانه از « يبخل عن نفسه » دوش مي گيرد و حمل مي كند، ولي معني نفسش دريغ مي كند، يعني از مصلحت خود دست مي كشد و گويي با بخل از نفسش دور در اين تفسير در معني مجاوزت و متعلق به حال محذوف است؛ « عن » مي شود. البته .(48/3 : سامرائي، 2007 ) « منصرفاً عن نفسه » يعني 32 ) نيز چند / ص 38 ) « إِنِّي أَحببت ح ب الْخَيرِ عن ذكْرِ ربي » در آية « عن » در مورد قدمتُه عليه : » است؛ يعني « علي » به معني « عن » وجه ذكر شده است : نخست اينكه در معني اصلي آن (مجاوزت ) و « عن » ديگر اينكه .« قدمت حب الخير علي ذكر ربي « أحببت » سوم ا ينكه .« منصرفًا عن ذكر ربي » متعلق به حال محذوف است؛ يعني متعدي م ي شود؛ يعني « عن » سستي كردن ) است كه با ) « تثبطت » متضمن معني : مفعول له است (ابن هشام، 1997 « حب الخير » و بر اين اساس « تثبطت عن ذكر ربي » 247/1  246 ). بدين ترتيب ، معني آية شريفه چنين است : به خاطر دوستي اسبان از ياد پروردگارم سستي ورزيد م. از ميان اين سه وجه، مورد دوم صحيح تر و بي تكلف تر مي نمايد. 4 3 في (71/ طه 20 ) « و لأُصلِّبنَّكُم في جذُوعِ النَّخْل » آية « علي » به معني « في » نمونة كاربرد در « في » وجوه ديگري براي « علي » از « في » 284 ). جز نيابت /1 : است (ابن هشام، 1997 اين آية شريفه ذكر شده است كه به آن اشاره مي كنيم: را در معني اصلي آن (ظرفيت) گرفته و كاربرد آن را در « في » 1 علماي نحو بصره اين آيه از باب مجاز دانسته اند. بر اين اساس كسي كه بر تنة درخت آويخته شده، به در معاني حروف جر عربي و ... ١٧٣ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 دليل سيطر ه و استقرارش بر آن، به كسي كه در تنة درخت قرار مي گيرد تشب يه شده است، و يا تنة درخت به ظرفي تشبيه شده كه مصلوب در آن قرار گرفته است (صبان، ذكر شده است . از اين رو، « في » 219 )، سپس مشبه به حذف و لازمِ مشبه به يعني / بي تا: 2 « في » رخ داده و استعاره در « في » استعاره از نوع مكنيه است . استعارة مكنيه در مجرور تبعيه است . البته در نظر برخي علماي بلاغت، مطلق ارتباط ميان شخصي كه بر تنة درخت آويخته مي شود و تنة درخت (يعني مستعلي و مستعلَي عليه ) به مطلق ارتباط بين ظرف و مظروف تشبيه شده و سپس تشبيه از كلي به جزئي انتقال يافته و لفظ كه از مصاديق مشبه به (ظرفيت) است براي مصادي ق مشبه (استعلا) استعاره آورده « في » شده است. در همان معني ظرفيت ب ه كار رفته است، زيرا تنة درخت براي مصلوب به « في » 2 303 ). به ديگر /4 : منزلة قبر است براي كسي كه در آن دفن مي شود (زركشي ، 1998 سخن، تنة درخت همچون ظرفي مصلوب را در بر مي گيرد. متعدي « في » كه با « تمكن » و « استقرار » را م تضمن معني « صلب » 3 ابن يعيش .(21/ مي شود، گرفته است (بي تا: 2، جزء 8 نيست، زيرا تغيير اين دو حرف در يك « علي » مرادف « في » ، با توجه به موارد مذكور تو بر ) « أنت علي ضلال » تعبير تصويري جديد و متفاوت پديد مي آورد، براي مثال گمراهي هستي ) يعني گمر اهي را چون مركبي اختيار كرده اي كه تو را به سوي هر زشتي هدايت مي كند. البته برخي از عبارات صريحاً به سوار شدن بر مركب جهل و أنت في » ولي ؛« امتطي الجهل » و « جعل الغواي ة مركب اً » گمراهي دلالت دارند، مانند تو در گمراهي هستي ) يعني گمراهي چون ظرفي كه مظروف خود را در بر ) « ضلال مي گيرد، تو را فرا گرفته است و يا در ضلالت فرو رفته اي، هما ن گونه كه در قعر آب .(42/3 : (گرداب) فرو روند (سامرائي، 2007 نيز چنين اند. در عبارت نخست گويي او « هو في هدي » و « هو علي هدي »  عبارات بر قلة هدايت ايستاده است و ب ه خوبي درست را از نادرست تشخيص مي دهد، ولي عبارت دوم در وصف انسان وارسته اي است كه مرتبة والايي دارد، به گونه اي كه ظرف هدايت، وجود او را در بر گرفته است. ١٧٤ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 به شمار آوريم . به ويژه در « علي » را مرادف « في » بدين ترتيب ، صحيح نيست حرف قرآن كري م بايد با تكيه بر ويژگي هر حرف، به دنبال هدف به كارگيري آنها برآمد . چنين « و عباد الرَّحمنِ الَّذينَ يمشُونَ علَى الأَرضِ هونًا » آياتي در قرآن كري م بسيارند؛ مانند آية .(18/ 37 و لقمان 31 / اسراء 17 ) « و لاَتَمشِ في الأَرضِ مرَحا » 63 ) و / (فرقان 25 4 4 كاف كن علي » گرفته اند؛ يعني « علي » را مرادف « كن كما أنت » در « كاف » اخفش و كوفيان كن » را در معني اصلي آن (تشبيه) دانسته اند؛ يعني « كاف » ديگر نحويان .« ما أنت عليه آن گونه كه هستي و شاكلة شخصيت ) « كن مثلما أنت عليه الآن » يا « كالذي هو أنت توست، باش ). البته در كتب نحو براي آن وجوه ديگري نيز ذكر شده است (نك . ابن را همان كاف تشبيه « كاف » 301 ). با اين حال به نظر مي رسد اگر /1 : هشام، 1997 بگيريم، بهتر باشد. 4 5 لام دعانَا » 7) و / اسراء 17 ) « و إِنْ أَسأْتُم فَلَها » آيه هاي « علي » نمونة كاربرد لام جر به معني .(354/ 12 ) است (همان: 1 / يونس 10 ) « لجنْبِه « أساء عليه » و « أساء له » دربارة نخستين آيه بايد توجه داشت كه معني دو عبارت با توجه به لام اختصاص، يعني اگر شما بدرفتاري « و إِنْ أَسأْتُم فَلَها » همسان نيست . آية كنيد و قصد زيان رساندن به ديگران را داشته باشيد، درحقيقت به خودتان آسيب .(57/3 : رسانده ايد و زيان را مخصوص خود ساخته ايد (سامرائي، 2007 در آية دوم (دعانَا لجنْبِه ) نيز حرف لام براي اختصاص است، به اين دليل كه در قرآن الَّذينَ يذْكُرُونَ الله قياما و » به كار رفته است، در آية « جنب » در دو مورد با « علي » كريم «  فَاذْكُرُواْ الله قياما و قُعودا و علَى جنُوبِكُم » 191 ) و آ ية / آل عمران 3 ) « قُعودا و علَى جنُوب هِم يونس ) « و إِذَا مس الإنْسانَ الضُّرُّ دعانَا لجنْبِه أَو قَاعدا أَو قَائما » 103 )، ولي در آية / (نساء 4 12/10 )، با لام جر استعمال شده است . بدون شك اختلاف سياق مي تواند عاملي در تغيير حروف جر باشد . از آنجاكه آية سورة يونس در وصف حالتي است كه غالباً انسان مقدم شده و براي نشان دادن « قيام » و « قعود » بر « جنب » ، مصيبت زده به خود مي گيرد در معاني حروف جر عربي و ... ١٧٥ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 استمرار و ملازمت انسان بر اين حالت (به پهلو خوابيدن ) لام اختصاص به كار رفته اس ت، اما در سورة آل عمران و نساء كه سياق آن حاكي از صحت و تندرستي انسان و تسلط او استعمال شده « قعود » و « قيام » و پس از « جنب » به همراه « علي » ، بر اندامش است .(58/3 : است (سامرائي، 2007 خردمندان) است ) « أولي الألباب » نكتة قابل توجه اينكه آية سورة آل عمران در وصف و از آنجا كه ايشان دائماً براي هدف والايي در تلاش اند و كمتر به خواب اهميت مي دهند، به اندك بودن خواب اين گروه اشاره شده « علي » مقدم شده و با « جنوب » بر « قيام » است. آية سورة نساء نيز در وصف نماز به هنگام جنگ است . در اين وضعيت نيز خواب به « علي » و با ،« قعود » و « قيام » بعد از « جنوب » ، جنگ جويان بسيار كم است . بدين رو كار رفته است . اما آية سورة يونس، همان گونه كه گفته شد، در وصف حالت مصيبت زدگان است كه غالباً احساس خستگي و سستي بر آنان غلبه دارد، به همين آمده است. « قيام » و « قعود » به همراه لام اختصاص و قبل از « جنب » دليل لَها ما كَسبت و علَيها ما » در آية « علي » و « لام » بايد توجه داشت كه حرف 286 ) دو حر وف متقابل و متضادند، ب ه گونه اي كه تقابلشان ب ه عنوان / بقره 2 ) « اكْتَسبت مرادف « لام جر » آرايه اي ادبي در كتب بلاغت ذكر شده است . بنابراين ، جايز نيست 354 ) نيز از نحاس نقل قول كرده است كه /1 : دانسته شود . ابن هشام ( 1997 « علي » مردود است. « علي » از « لام » نيابت حرف 4 6 من « علي » 77 ) را مرادف / انبياء 21 ) « و نَصرْنَاه منَ الْقَومِ الَّذينَ كَذَّبوا » در آية « من » نحويان متضمن معني « نصرناه » گرفته اند. وجه ديگري كه در اين آيه ذكر شد ه اين است كه با ياري خود، از او در برابر آنان دفاع ) « منعناه منهم بالنصر » باشد؛ يعني « منعناه » و يا قَومِ من » 522 ). تضمين در اين آيه به دليل دو آية /1 : كرديم) (ابن هشام، 1997 غافر ) « فَمن ينصرُنَا من بأْسِ الله إِنْ جاءنَا » 30 ) و / هود 11 ) «  ينصرُني منَ الله إِن طَرَدتُّهم بدانيم « علي » را مرادف « من » 29/40 ) مناسب تر است، زيرا در اين دو آيه صحيح نيست من ينجيني و يمنعني من » بلكه مقصود از اين آيه ،« من ينصرني علي الله » و بگوييم .(70/3 : است (سامرائي، 2007 « الله ١٧٦ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 « نص ره عليه » . نيز متفاوت است « نصره عليه » و « نصره من ه » معني دو عبارت دربردارندة معني استعلا، تسلط و چيرگي است، يعني او را به منظور غلبه بر ديگري يعني « نصره منه » 286 )، اما / بقره 2 ) « فَانصرْنَا علَى الْقَومِ الْكَافرِين » ياري داد، مانند آية يعني او را آن قدر ياري كرد كه بتواند از چنگ خصم رهايي ؛« منعه منه » يا « نجاه منه » يا « نجاه » متضمن « نصره » ، يابد. در ضمن در آن ياري كمتري مورد نظر است . بنابراين است. « منعه » معني « نصره منه » نكتة ظريفي كه در فايدة تضمين بايد يادآور شد اين است كه را كه فقط « نجي » متعدي مي شود و فعل محذوف « علي » را كه با « نصر » فعل مذكور ذكر شده، ي كجا و در يك تعبير در بر گرفته است . بدين ترتيب ، « من » متعلق آن يعني است. « نجيتُه من القوم » بيش از « نصرتُه من القوم » بار معنايي يعني او را از دست قوم رهايي بخشيدم (نجات دادم ). در اين « نجيتُه من القوم » عبارت روي توجه فقط به نجات يافته است و در آن اثري از درگير شدن و مخالفت با قوم او را از غرق شدن نجات ) « أنجيتُه من الغرق » يافت نمي شود؛ چنان كه گفته مي شود زيرا غرق شدن چيزي نيست كه بتوان با آن ،« نصرتُه من الغرق » دادم) ولي نمي گوييم غالباً توجه مخاطب « نصرتُه من القوم » درگير شد و از آن انتقام گرفت . درصورتي كه در « نصرتُه من القوم » به هر دو جهت (نجاتيافتگان و ظالمان ) جلب مي شود. بر اين اساس يعني او را از دست قوم نجات دادم و در عين حال آنان (قوم) را مجازات كردم يا حق .( 13  12 /3 : نجاتيافته را از آنان گرفتم (سامرائي، 2007 4 7 إلي اشاره اي نشده است، اما « علي » از « إلي » در هيچ يك از كتب مشهور نحو به نيابت ،(29/ بقره 2 ) « ثُم استَوى إِلَى السماء » مفسراني چون ابو حيان در يكي از وجوه اعرابي آية در « إلي » 509 ). صحيح آن است كه : دانسته اند (صغير، 2001 « علي » را مرادف « إلي » با توجه به « إلي » اين آية شريفه در معني اصلي آن يعني انتهاي غايت باشد، زيرا مراد از هو الَّذي خَلَقَ لَكُم ما في الأَرضِ جميعاً ثُم استَوى إِلَى السماء فَسواهنَّ سبع » سياق آية 29 ) بيان قصد و غ ايت است، نه استعلا و چيرگي . / بقره 2 ) «  سماوات و هو بِكُلِّ شَيء عليم الله الَّذي رفَع السماوات بِغَيرِ عمد تَرَونَها ثُم استَوى علَى الْعرْشِ و » درصورتي كه در آية در معاني حروف جر عربي و ... ١٧٧ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 2) استعلا و استيلا موردنظر است و به همين منظور / رعد 13 ) « سخَّرَ الشَّمس و الْقَمرَ به كار رفته است. « علي » حرف در « إلي » 23 ) دال بر استعلاست و / بقره 2 ) « نَزَّلْنَا علَى عبدنَا » در آية « علي » همچنين 111 ) مفيد انتهاي غايت است. / انعام 6 ) « و لَو أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيهِم الْملآئكَةَ » آية 5  ساير حروف نمايانگر استعلا در زبان فارسي نيابت كرده و بر استعلا « بر » حروف اضافه اي كه بنابر ن ظر دستورپژوهان زبان فارسي از دلالت دارند، برحسب كاربرد زماني بر سه گونه اند: نخست حروف اضافه اي كه كاربرد آن منحصر به فارسي قديم است و امروز كاملاً متروك شده است، مانند اندر، باز، فا و فرا . دوم حروف اضافه اي كه هم در دوره هاي پيشين و هم در فارسي رايج كاربرد دارد ولي مختص فارسي قديم بوده است، مانند از، « بر » استعمال آن در معني استعلا و نيابت از با، در، كسرة اضافه . سوم حروف اضافه اي كه هم در ادوار گذشته و هم در فارسي معاصر در معني استعلا استعمال مي شوند، مانند به، را. قبل از برر سي موارد فوق بايد توجه داشت كه قطعيت در مورد معاني حقيقي حروف اضافه در متون كهن فارسي امر دشواري است، زيرا مطالب نگاشت ه شده در اين زمينه اندك و در مواردي نقدپذير است . بنابراين، در مورد نيابت حروف دو قسم اول از حرف نمي توان با صراحت اظهار نظر كرد. « بر » 5 1 اندر « و جعفر آن خلعت ها يگان يگان اندر عمرو همي پوشيد » : در زي نالاخبار گرديزي آمده است 134 )؛ و در بيت زير از شاهنامه نيز چنين كاربردي ديده ميشود: : (خطيب رهبر، 1367 يكي تيغ زد شاه بر گردنش مه چاك شد جوشن اندر تنش ( (همان: 134 « و لأُصلِّبنَّكُم في جذُوعِ النَّخْلِ » در آية « في » به نظر م يرسد اين كاربرد با كاربرد 71 ) قابل مقايسه باشد. بدين ترتيب، شايد بتوان در اين موارد، مبحث استعاره در / (طه 20 شد. البته با « اندر » حروف را وارد زبان فارسي كرد و يا قائل به استعارة مكنيه در متمم منتفي مي شود. « اندر » چنين مباحثي مسألة نيابت ١٧٨ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 5  2 باز فرعون از خشم موسي آن عذاب و قتل باز بني اسرائيل » : در كش فالاسرار ميبدي آمده است .( همان: 197 ) « نهاد و رنجانيدن بيفزود 5  3 فا چون بر يك نفس اع تماد نداري، اين چندين » : مانند اين عبارت از خواج ه عبدالله انصاري .( همان: 386 ) « كار چرا فا گردن خود كني و خود را به خطاكاري ساكن بيني 5  4 فرا امير فرمود تا قباي خاصه آوردند و فرا پشت او كردند » : مانند اين عبارت از تاريخ بيهق ي همان: 388 )؛ و نيز اين جمله از خواج ه عبدالله انصاري : ) « برخاست و بپوشيد و زمين بوسه داد همان). ) « الهي ما را فرا جرم مدار يا جرم را از ما درگذار » 5  5  از پسران عم محمدبن طاهر از محمد حسد كردند و با » : در زين الاخبار گرديزي آمده است همان: 87 )؛ و در بيت زير از حافظ نيز چنين كاربردي ديده مي شود: ) « يعقوب ليث يار شدند در خرقه ازين بيش منافق نتوان بود بنياد ازين شيو ة رندانه نهاديم (همان) دانسته اند كه بر اين « بعد از اين » را به معني « ازين » البته در برخي از شروح ديوان در اين بيت مخدوش مي شود. « از» اساس نيابت در خبر است كه در قيامت همساية درويش » : همچنين در كيمياي سعاد ت آمده است « ؟ در توانگر آويزد و گويد : بارخدايا، ورا بپرس تا چرا با من نكويي نكرد و در سراي از من ببست (همان). تركيب شود به معني استعلاست: « بر » با « از » اگر چو يك هفته بگذشت هشتم پگاه نشست از بر گاه پيروزشاه (199 : (قريب و ديگران، 1366 أخذت الكتاب من علي » در « من علي » در اين بيت قابل مقايسه است با « از بر » .« المنضدة در معاني حروف جر عربي و ... ١٧٩ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 5  6 با مسعود چون خود را تنها ديد عنان بگردانيد و با پيل » : در راحة الصدور راوندي آمده است دهخدا، 1352 : ذيلِ ب ا)؛ و در بيت زير از حافظ نيز ) « بنشست كه اسب او بدشخواري كشيدي چنين كاربردي ديده ميشود: يارب اين نودولتان را با خر خودشان نشان كاين همه ناز از غلام ترك و استر مي كنند (همان) 5  7 در برخاست و هيزم در پشت گ رفت و به » اين كاربرد در اين عبارت از تفسير اب والفتوح راز : ي فرمود تا آن صلة » 340 )؛ و نيز اين عبارت از تاريخ بيهق : ي : خطيب رهبر، 1367 ) « بازار آمد دهخدا، 1352 : ذيلِ در ) ديده مي شود. همچنين ) « گران را در پيل نهادند و به خانة علوي بردند « ده درويش در گليمي بخسبد و دو پادشاه در اقليمي نگنج د » : در گلستان سعدي آمده است و » در آية « في » در اين نمونه ها نيز قابل مقايسه است با « در » .(221 : (مشاوري، 1382 .(71/ طه 20 )« لأُصلِّبنَّكُم في جذُوعِ النَّخْلِ 5  8 كسرة اضافه و اسباب ظفر و پيروزي دشمن بسيار است؛ يكي اميد » : در راحة الصدو ر راوندي آمده است به نقل از خطيب رهبر، ) « غنيمت كه در دل سپاه اف تد، دوم كينه كه در سينة لشكر به غايت رسد .« پيروزي بر دشمن » يعني « پيروزي دشمن » ، 405 ). در عبارت فوق :1367 5  9 به ميآيد، مانند اين عبارت از « زبر » و « بر » ،« بالا » ،« استعلا » ،« روي » گاهي به معني « به » دهخدا، 1352 : ذيلِ به )؛ و نيز مانند ) « و به غزنين رفت و به تخت ملك نشست » تاريخ بيهق : ي ابيات زير از روشن اصفهاني و فردوسي: اي شمع به خاكستر پروا نه منه پ ا زنهار كه ترسم شرري داشته باشد (162 : (خيام پور، 1352 بيامد نيا طوس با روميان نشستند با فيلسوفان به خوان (دهخدا، 1352 : ذيلِ به) ١٨٠ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 در فارسي امروز، به خصوص در زبان محاوره، « بر » ، چنان كه پيشتر گفته شد علماء »  استعمال مي شود، مانند « به » كم كاربرد شده است و غالباً به جاي آن حرف اضافة ؛(271/2 : انوري و گيوي، 1370 ) « را تماشا مي كردم كه مي خواستند حرفشان را به كرسي بنشانند .« تاجي به سر نهاد »  و نيز مانند 5  10  را است، مانند اين « بر » مفعول مي گيرند به معني « بر » اگر با افعالي بيايد كه به وسيلة « را » « تا ر ب العالمين به جلال عزت خويش ايشان را باران باريد » : عبارت از كشف الاسرا ر ميبدي همچنين مانند اين بيت نظامي: .« بر ايشان باران باريد » 363 )؛ يعني : (خطيب رهبر، 1367 آب بريز آتش بيداد را زير تر از خاك نشان باد را (320 : (شريعت، 1364 را علامت مفعول بي واسطه بدانيم، « را » اگر .« بر آتش بيداد » يعني « آتش بيداد را » دقيقاً قابل مقايسه با منصوب به نزع خافض (به حذف علي ) « را » و جايگزيني « بر » حذف جاي زخم » استعمال مي شود، مانند « بر » در فارسي معاصر نيز به معني « را » است. البته او را » و نيز « بر جاي زخم به آرامي مرهم گذاشت » يعني « را به آرامي مرهم گذاشت .« بر او نفرين كرد » يعني « نفرين كرد 6  نتيجه 1 مي توان براي هر يك از معاني حروف در دو زبان عربي و فارسي اداتي اصلي و كليدي و معادل آن در « علي » ، ارائه نمود، بر اين اساس حرف جر اصلي براي بيان معني استعلا است. « بر » زبان فارسي حرف اضافة با گذشت زمان ضعيف شده، به گونه اي كه در فارسي امروز « علي » برخلاف « بر » 2 بسياري از موارد استعمال خود را از دست داده است و غالباً گروه هاي حرف اضافه اي كه با .« بر بالاي » و « بر روي » ساخته مي شود جايگزين آن شده و رواج يافته است، مانند « بر » « بالاي » و « روي » البته اين گروه ها بيشتر به صورت گروه كوتاه حرف اضافه يعني استعمال مي شود. در معاني حروف جر عربي و ... ١٨١ « استعلا » شمارة 13 ، پاييز 1389 3 براي بيان يك معني حرفي گاه جز ادات اصلي مي توان مجموعه اي از حروف جانشين نيز در نظر گرفت . بدين ترتيب ، برخي از معاني حروف با بيش از يك حرف جر و اضافه بيان مي شود كه اهميت بررسي و شناخت اين حروف در ترجمة آثار دو زبان نمود مي يابد. اختلاف « علي » 4 در نيابت حروف جر (باء، عن، في، كاف، لام، من، و إلي ) از حرف است و اصولاً در نيابت همة اين حروف مي توان خدشه كرد . بنابراين، در زبان عربي جز حرف جري وجود ندارد كه معني اصلي آن استعلا باشد و يا تحت تأثير معني « علي » نيابت كند. « علي » اصليش، از 5 دربارة معاني حقيقي حروف اضافه در متون كهن فارسي نمي توان با صراحت نظر داد، زيرا در اين زمينه تحقيق جامعي به رشتة تحرير درنيامده و برخي از مطالب موج ود نيز نقد پذير و قابل خدشهاند. 6  در زبان فارسي كاربرد حروف اضافه (اندر، باز، ف ا، از، با، در، و كسرة اضافه ) در « به » معني استعلا منحصر به متون كهن است، اما در فارسي معاصر نيز غالباً حرف اضافة نيز بر استعلا دلالت دارد. « را » مي شود، و در مواردي « بر » جايگزين منابع قرآن كريم ابن هشام، عبدالله بن يوسف ( 1997 )، مغني اللبيب عن كتب الأعاري ب، تحقيق حنا الف اخوري، بيروت: دارالجيل. ابن منظور، محمدبن مكرم ( 1988 )، لسان العرب، بيروت: دار إحياء التراث العربي. ابن يعيش، يعي شبن علي (بي تا)، شرح المفصل، 2 ج، تهران: ناصر خسرو. اربلّي، علاء الدينبن علي ( 1991 )، جواهر الأدب ف ي معرفة كلا م العرب (معجم للحروف العربي ة)، بيروت: دارالنفائس. استرآبادي، رضي الدين محمدبنحسن ( 1366 )، شرح الكافية ف يالنحو، تهران: مرتضوي. انوري، حسن و حسن احمدي گيوي ( 1370 )، دستور زبان فارسي 2، تهران: فاطمي. انيس، ابراهيم و ديگران ( 1378 )، المعجم الوسيط، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي. بهار، محمدتقي ( 1373 )، سب كشناسي، 3 ج. تهران: اميركبير. ١٨٢ دكتر سيدمحمدرضا اب نالرسول و .... شمارة 13 ، پاييز 1389 حسن دوست، محمد ( 1383 )، فرهنگ ريش هشناختي زبان فارسي، تهران: آثار. خانلري، پرويز ( 1383 )، دستور تاريخي زبان فارسي، به كوشش عفت مستشا رنيا، تهران: توس. خطيب رهبر، خليل ( 1367 ) ، دستور زبان فارسي (كتاب حروف اضافه و ربط)، تهران: سعدي. خيام پور، عب دالرسول ( 1352 )، دستور زبان فارسي، تبريز: كتاب فروشي تهران. دماميني، محمدبن ابي بكر ( 2008 )، شرح المغن ي اللبيب المسمي بشرح المزج، دراسه و تحقيق عبدالحافظ حسن مصطفي العسيلي، قاهرة: مكتبة الآداب. دهخدا، علي اكبر ( 1352 )، لغ تنامة دهخدا، تهران: سازمان لغت نامه. زركشي، محمدبن عبدالله ( 1998 )، البرهان في علوم القرآ ن، تحقيق محمد ابو الفضل ابراهيم، 4ج، بيروت: المكتبة المصرية. سامرائي، فاضل صالح ( 2007 )، معاني النحو، 4ج، بيروت: دار احياء التراث العربي. شريعت، محمدجواد ( 1364 )، دستور زبان فارس . ي تهران: اساطير. مجلة دانشكدة ادبيات و علوم ،« حروف اضافه در فارسي معاصر » ،( صادقي، علي اشرف ( 1349 .441- انساني دانشگاه تبريز، شمارة 93 ، ص 470 صبان، محمدبن علي (بي تا)، حاشية الصبان علي شرح الأشموني عل ي ألفي ة اب نمالك ، 4ج، قاهرة: دار إحياء الكتب العربية. صغير، محموداحمد ( 2001 )، الأدوات النحوية في كتب التفسير، دمشق: دار الفكر. فرشيد ورد، خسرو ( 1382 )، دستور مفصل امروز، تهران: سخن.  ( 1367 )، عربي در فارسي، تهران: دانشگاه تهران. قريب، عبدالعزيز و ديگران، ( 1366 )، دستور زبان فارسي. تهران: اشرفي. مشاوري، زهره ( 1382 )، بررسي دستوري حروف در گلستان سع دي، پايان نامة كارشناسي ارشد ، دانشگاه اصفهان، دانشكدة ادبيات و علوم انساني. همايون فرخ، عبدالرحيم ( 1364 )، دستور جامع زبان فارسي، تهران: مؤسسة مطبوعاتي علمي.      

کارگاه ترجمه عربی به فارسی نکاتی درباره ترجمه متون عربى به فارسى كتاب دين و زندگى دوره متوسطه

 

باسمه تعالي

1-   فعل ماضي و مضارع با ما منفي مي شود . ( كان = بود ) (ما كان = نبود )

يذهب   = مي رود       ،   مايذهب=     نمي رود

2- فعل مضارع با (لاي نفي  - لم – لما  ) منفي مي شود . يكتب  =   مي نويسد  ، لا يكتب=   نمي نويسد

لم يكتب ( ماضي ساده منفي ، ننوشت ) لما يكتب       هنوز ننوشت يا هنوز ننوشته است                ماضي نقلي منفي

3- هر گاه بر سر فعل ماضي لما بيايد تغييري در حركت آخر آن ايجاد نمي كند زيرا فعل ماضي مبني است اما معني ظرف زمان مي دهد          لما كتب =  زمانيكه (هنگاميكه ) نوشت

4- ان شرطيه بر سر مضارع بيايد جمله به صورت مضارع التزامي معني مي شود . ان شاءالله              اگر خدا بخواهد

5- ان شرطيه بر سر ماضي بيايدجزء اول جمله ( فعل شرط) مضارع التزامي معني مي شود و جزء دوم ( جواب شرط ) مضارع اخباري معني مي شود .   ان تدرس ، فتنجح             اگر درس بخواني پس قبول مي شوي

6- حرف لاي نهي مضارع بر سر فعل مضارع  معادل نهي در زبان فارسي ترجمه مي شود . تكتب=     مي نويسي   ،     لا تكتب    =     ننويس

7- باحرف قد بر سر فعل ماضي حرف تأكيد است . كتب  =   نوشت   ،  قد كتب  =   نوشته است  ، ماضي نقلي مثبت

8- با حرف قد برسر فعل مضارع حرف تعليل است . يكتب  =  مي نويسد  ، قد يكتب   =   گاهي مي نويسد

9- گاهي فعل كان نيز بر سر فعل ماضي و مضارع مي آيد و تغييراتي در معناي آن ايجاد مي كند  . مانند :

يذهب  =   مي رود      ،    كان يذهب =   مي رفت   ،   معادل ماضي استمراري در فارسي

ذهب  =  رفت     ،    كان قد ذهب =  رفته بود   ،  معادل ماضي بعيد در فارسي

10 – ن تأكيد ثقيله آخرسر فعل مضارع و امر حاضر مي آيد و معناي آن راتغيير مي دهد : اكتب        بنويس اكتبنّ       حتما بنويس

11- در صيغه هاي غايب هرگاه فاعل جمله اسم ظاهر باشد فعل در آغاز جمله مفرد مي آيد اما به صورت جمع ترجمه  مي شود .    

    مانند:جاء التلاميذ الي المدرسه       دانش آموزان به مدرسه آمدند

12- فعل در آغاز جمله مفرد مي آيد ( در صورتي كه فاعل ما مثني يا جمع باشد ) اما در وسط جمله تابع جمله است فرضا اگر جمله ما جمع باشد فعل در وسط جمله جمع مي آيد .

13- هرگاه حرف لعل +قد + فعل ماضي با هم بيايد .       لعل قد كتب            ماضي التزامي مي دهد  ( شايد نوشته باشد )

 14- گاهي فعل لازم به وسيله حرف  جر ، ب متعدي مي شود و معنايش تغيير مي كند .

 مانند:  ذهب =    رفت   ،     ذهب ب   =   برد

15-هر گاه فعل لازم به وسيله حرف جر عن متعددي شود معناي منفي مي دهد .

مانند : حديث النكاح سنتي فمن رغب عن سنتي فليس مني

 با توجه به اينكه رغب به معناي علاقه و رغبت است  اما چون بعدش حرف جر عن آمده است سرپيچي معنا شده است .

16-حرف تأ كيد انّ بر سر جملات اسميه به معناي(  همانا- به درستي – قطعا) مي آيد اما هر گاه بر سرش ما بيايد عمل انّ را لغو و آيه يا حديث را حصر مي كند و معناي همانا فقط آورده مي شود .

17- گاهي بين مبتدا و خبر كه هر دو معرفه هستند ضمير منفصل مرفوعي مي آيد كه از نظر نوع و عدد با جمله ما قبل خود مطابقت دارد ونقشي در تركيب ندارد و صرفا براي تأكيد مضمون جمله مي آيد .

مانند :  ذلك هو الفوز العظيم          آن قطعا پيروزي بزرگي است .

18- هر گاه حرف أينَ قبل از فعل بيايد معناي ظرف مكان مي دهد .   أين تذهب   =   كجا مي روي

19- هرگاه اسم استفهام  كيف  قبل از فعل تام بيايد معناي حالت مي دهد .     كيف جئت  =  چگونه آمدي

20- در ترجمه معمولا لاي نفي جنس در جملات كاربرد زيادي دارد كه براي نفي مطلق مي آيد .

لا رجل في الدار= هيچ مردي در خانه نيست   ،   لا شك فيه =   هيچ شكي در آن نيست

بايد توجه داشت كه لاي شبيه به ليس با كمي اختلاف اينگونه ترجمه مي شود .  لارجل في الدار =   يك مرد در خانه نيست .

21-حروف( س و سوف ) كه حروف مستقبل ناميده مي شوند براي آينده نزديك و آينده دور برسر فعل مضارع مي آيند

سيضرب : به زودي خواهد زد.      (آينده نزديك )   سوف يضرب بعدا خواهد زد         ( آينده دور )

22-اگر بخواهد  فعل معني مستقبل منفي بدهد به اول فعل مضارع  لن اضافه مي كنيم .   لن يضرب     =   هرگز نمي زند

23- اگر بخواهد فعل معني حال بدهد به اول فعل مضارع  ل   اضافه مي كنيم .  ليضرب    =   هم اكنون مي زند

24- هل و ء  با فعل ماضي مي آيند  وآن را س‍‍‍ؤالي مي كند ولي اصطلاحا به آن  فعل استفهام نمي گويند .

هل ضرب  = آيا زد ؟       أ ليس =  آيا نيست ؟

25- حروف ناصبه :   حرف لن معني فعل مضارع را غالبا به مستقبل منفي فارسي يا نفي ابد  تبديل مي كند و ساير ادوات نصب ( أن – كي – حتي – ل ) معني فعل مضارع را غالبا به مضارع التزامي تبديل مي كند .  

لن يذهب = هرگز نخواهد رفت  ، نخواهد رفت   ،    لن تقول الكذب  =  هرگز دروغ نمي گويي

ليذهب  =  براي اينكه برود   ، حتي  يذهب  =  تا اينكه برود       

26 – عند  اگر ظرف زمان باشد معمولا به  معني هنگام  و اگر ظرف مكان باشد به معني  نزد  ترجمه مي شود

27-  در ترجمه جمله حاليه ابتدا عبارت ( در حاليكه ) را مي نويسيم و بعد خود فعل متأ ثر از زمان و جمله قبل به صورت زير ترجمه مي شود .  رأيت عليا و هو مسرور  = من علي را ديدم در حاليكه خوشحال بود .

28- در ترجمه به اسميه وفعليه بودن جمله توجه شود ؛ يعني اگر جمله اي فعل داشته باشد ترجمه اسميه آن اشكال دارد .

29- در ترجمه جملات وصفيه از حرف  (  كه)  استفاده شود . جاء رجل فاضل  = آمد مردي كه  فاضل است .

30- ضماير منفصل منصوب هرگاه در آغاز بكار روند در ترجمه آنها از كلماتي مانند : فقط و تنها  استفاده مي كنيم .

اياك نعبد = فقط تو را پرستش مي كنيم .

31-فعل اخذ  گاهي در جمله به معني شروع مي باشد و آن در صورتي است كه از افعال  مقاربه باشد كه در اين صورت فعل مضارع بعد از آن مي آيد و آن فعل مضارع را مي توان به صورت مصدر ترجمه كرد .

اخذ قلبها يخفق بشده = قلبش به شدت شروع به تپيدن كرد .

32-( اذ – اذا )  مفعول فيه واز ادوات شرط به معني آنگاه و زمانيكه بكار مي رود و گاهي به معني اگر نيز بكار مي رود

و اگر برسر فعل ماضي بيايد به مضارع تبديل ميكند .

33- لولا  حرف امتناع است و عبارت به صورت اگر نبود ترجمه مي شود و جمله بعد از آن به صورت استمراري ترجمه مي شود .   لو لا علي لهلك عمر  = اگر علي نبود عمر هلاك مي شد .

34- گاهي فعل ماضي بصورت جمله دعائيه بكار مي رود .       قدس سره =  تربتش پاك باد                        رضي الله عنه   = خدا از او راضي باد

35- در ترجمه به انواع ضمير و ترجمه صحيح آن و همچنين مرجع ضمائر غايب بسيار دقت شود .

36- در ترجمه فعلهاي مجهول اغلب از فعل شدن استفاده مي كنيم :

 بُني مسجد في مدينه  = مسجدي در شهر ي ساخته شد

37- در ترجمه فعلهاي دو مفعولي ( أقرض – جعل – وجد – أعطي )  معمولا يكي از دو مفعول با علامت را و ديگري بدون علامت و يا همراه حرف متمم مي آيد .

38- فعل قام همراه ب حرف جر به معني انجام داد ، پرداخت به كار مي رود  :

قام الطالب بتلاوة القرآن   =  دانش آموز به تلاوت قرآن پرداخت

39- ترجمه فعلهاي كه در جواب فعلهاي طلب ( امر – نهي ) مي آيد بصورت التزامي بعد از حرف  تا  آورده مي شود .

احسن الي الناس تستعبد قلوبهم  =  به مردم احسان كن تا دلهايشان را بدست آوري

40- كلمه  كل به تناسب در جمله به معني هر – همه – هريك مي آيد .

41- گاهي بر حسب نياز و موقعيت فعل به صورت صفت ترجمه مي شود  .

قال الله عز وجل  = خداوند عزيز و بزرگ فرمود .

42- چون در زبان عربي فعلي به عنوان داشتن بكار نمي رود براي اين منظور از كلمه ( عند  يا  ل ) استفاده مي شود .

كان عندي كتاب = كتابي داشتم     ،    كان لي كتاب

43 – هناك ظرف مكان به معني آنجا  گاهي اوقات به معناي ( هست  يا وجود دارد ) ترجمه مي شود .

هناك كتاب علي الكرسي  = كتابي روي صندلي هست  يا وجود دارد .

هناك آمال كثيره  = آرزوهاي زيادي وجود دارد .

44- افعال معمولا از نظر معني 4 حالت دارند :

الف ) افعالي كه حالت عارضي دارند . مانند : غضب    =     خشمگين شد.

ب) افعالي كه حالت ذاتي دارند . مانند :‌حسن     =       نيكو شد .

ج) افعالي كه بر رنگ و عيب دلالت مي كنند . أعوج    =   كج شد     أسود    =   سياه شد .

د) افعالي كه معناي نظافت وطهارت در بر دارند .  طهر   =   پاك شد،     نظف  = تميز شد .               

مقاله درباره شعر مدایح نبوی در ادبیات عرب

^{شعر المديح النبوي في الأدب العربي - الدكتور جميل حمداوي}

^{1- مفهوم المديح النبوي:}

^{المديح النبوي هو ذلك الشعر الذي ينصب على مدح النبي صلى الله عليه وسلم بتعداد صفاته الخلقية والخلقية وإظهار الشوق لرؤيته وزيارة قبره والأماكن المقدسة التي ترتبط بحياة الرسول صلى الله عليه وسلم ، مع ذكر معجزاته المادية والمعنوية ونظم سيرته شعرا والإشادة بغزواته وصفاته المثلى والصلاة عليه تقديرا وتعظيما.}

^{ويُظهر الشاعر المادح في هذا النوع من الشعر الديني تقصيره في أداء واجباته الدينية والدنيوية، ويذكر عيوبه وزلاته المشينة وكثرة ذنوبه في الدنيا، مناجيا الله بصدق وخوف مستعطفا إياه طالبا منه التوبة والمغفرة. وينتقل بعد ذلك إلى الرسول  صلى الله عليه وسلم طامعا في وساطته وشفاعته يوم القيامة. وغالبا ما يتداخل المديح النبوي مع قصائد التصوف وقصائد المولد النبوي التي تسمى بالمولديات.}

^{وتعرف المدائح النبوية كما يقول الدكتور زكي مبارك بأنها فن: "من فنون الشعر التي أذاعها التصوف، فهي لون من التعبير عن العواطف الدينية، وباب من الأدب الرفيع؛ لأنها لا تصدر إلا عن قلوب مفعمة بالصدق والإخلاص".}

^{ومن المعهود أن هذا المدح النبوي الخالص لا يشبه ذلك المدح الذي كان يسمى بالمدح التكسبي أو مدح التملق الموجه إلى السلاطين والأمراء والوزراء، وإنما هذا المدح خاص بأفضل خلق ألا وهو محمد صلى الله عليه وسلم ويتسم بالصدق والمحبة والوفاء والإخلاص والتضحية والانغماس في التجربة العرفانية والعشق الروحاني اللدني.}

^{2- ظهور المديح النبوي:}

^{ظهر المديح النبوي في المشرق العربي مبكرا مع مولد الرسول صلى الله عليه وسلم ، وأذيع بعد ذلك مع انطلاق الدعوة الإسلامية وشعر الفتوحات الإسلامية إلى أن ارتبط بالشعر الصوفي مع ابن الفارض والشريف الرضي. ولكن هذا المديح النبوي لم ينتعش ويزدهر ويترك بصماته إلا مع الشعراء المتأخرين وخاصة مع الشاعر البوصيري في القرن السابع الهجري الذي عارضه كثير من الشعراء الذين جايلوه أو جاؤا بعده. ولاننسى في هذا المضمار الشعراء المغاربة والأندلسيين الذين كان لهم باع كبير في المديح النبوي منذ الدولة المرينية.}

^{وهناك اختلاف بين الباحثين حول نشأة المديح النبوي، فهناك من يقول بأنه إبداع شعري قديم ظهر في المشرق العربي مع الدعوة النبوية والفتوحات الإسلامية مع حسان بن ثابت وكعب بن مالك وكعب بن زهير وعبد الله بن رواحة.}

^{وهناك من يذهب إلى أن هذا المديح فن مستحدث لم يظهر إلا في القرن السابع الهجري مع البوصيري وابن دقيق العيد.}

^{2- مرجعيات المديح النبوي:}

^{قبل التغلغل في أعماق شعر المديح النبوي لابد أن نستقرىء المرجعيات التناصية المباشرة وغير المباشرة التي شكلت رؤية شعراء هذا الفن وخاصة في القديم والحديث، ولا بد من تحديد المتناص أو المصادر الشعرية القديمة والحديثة التي اعتمد عليها الشعراء في نظم قصائدهم النبوية. فتبيان المعرفة الخلفية ضرورية لفهم النص الشعري قصد خلق انسجامه واتساقه، لأنه بمثابة آلية إستراتيجية في تحليل النص الأدبي وتفكيكه.}

^{ويتضح بعد قراءة قصائد ودواوين المديح النبوي عبر تعاقبه التاريخي والفني أنه كان يستوحي مادته الإبداعية ورؤيته الإسلامية من القرآن الكريم أولا فالسنة النبوية الشريفة ثانيا. كما أن هناك مصدرا مهما في نسج قصائد المديح النبوي يتمثل في كتب التفسير التي فصلت حياة الرسول صلى الله عليه وسلم تفصيلا كبيرا كما يظهر ذلك جليا في تفسير ابن كثير على سبيل التمثيل، بله عن كتب السيرة التي تتمثل في مجموعة من الوثائق والمصنفات التي كتبت حول سيرة الرسول صلى الله عليه وسلم سواء أكانت قديمة أم حديثة وأذكر على سبيل المثال: "السيرة النبوية" لابن هشام، وسيرة ابن اسحق و"الرحيق المختوم" لصفي الرحمن، و"السيرة النبوية"لأبي الحسن الندوي، و" السيرة النبوية" لابن حبان، و" الوفاء بأحوال المصطفى" لأبي الفرج عبد الرحمن الجوزي، و"الشفا بتعريف حقوق المصطفى" للقاضي عياض، و"فقه السيرة" لسعيد البوطي، و"فقه السيرة"لمحمد الغزالي، و"السيرة النبوية" لمحمد متولي الشعراوي، و"المنهج الحركي للسيرة النبوية" لمنير محمد الغضبان، و"السيرة النبوية: دروس وعبر" للدكتور مصطفى السباعي، و"نور اليقين" للخضري بك، و" في السيرة النبوية: قراءة لجوانب الحذر والحماية" للدكتور إبراهيم علي محمد أحمد، و" ملخص السيرة النبوية" لمحمد هارون...}

^{4- تطور المديح النبوي في الشعر العربي القديم:}

^{أول ما ظهر من شعر المديح النبوي ما قاله عبد المطلب إبان ولادة محمد صلى الله عليه وسلم، إذ شبه ولادته بالنور والإشراق الوهاج الذي أنار الكون سعادة وحبورا، يقول عبد المطلب:}

^{وأنت لما ولدت أشرقت *** الأرض وضاءت بنورك الأفق}

^{فنحن في ذلك الضياء وفي *** النور وسبل الرشاد نخترق}

^{وتعود أشعار المديح النبوي إلى بداية الدعوة الإسلامية مع قصيدة "طلع البدر علينا"، وقصائد شعراء الرسول صلى الله عليه وسلم كحسان بن ثابت وكعب بن مالك وعبد الله بن رواحة وكعب بن زهير صاحب اللامية المشهورة:}

^{بانت سعاد فقلبي اليوم متبول *** متيم إثرها لم يفد مكبول}

^{وقد استحقت هذه القصيدة المدحية المباركة أن تسمى بالبردة النبوية؛ لأن الرسول صلى الله عليه وسلم كسا صاحبها ببردة مطهرة تكريما لكعب بن زهير وتشجيعا للشعر الإسلامي الملتزم الذي ينافح عن الحق وينصر الإسلام وينشر الدين الرباني.}

^{ونستحضر قصائد شعرية أخرى في هذا الباب كقصيدة الدالية للأعشى التي مطلعها:}

^{ألم تغتمض عيناك ليلة أرمدا *** وعاداك ماعاد السليم المسهدا}

^{ومن أهم قصائد حسان بن ثابت في مدح النبي الكريم صلى الله عليه وسلم عينيته المشهورة في الرد على خطيب قريش عطارد بن حاجب:}

^{إن الذوائب من فهر وإخوتهم *** قد بينوا سنة للناس تتبع}

^{ولا ننسى همزيته المشهورة في تصوير بسالة المسلمين ومدح الرسول صلى الله عليه وسلم والإشادة بالمهاجرين والأنصار والتي مطلعها:}

^{عفت ذات الأصابع فالجواء *** إلى عذراء منزلها خلاء}

^{ومن أهم شعراء المديح النبوي في العصر الأموي الفرزدق ولاسيما في قصيدته الرائعة الميمية التي نوه فيها بآل البيت واستعرض سمو أخلاق النبي الكريم وفضائله الرائعة، ويقول في مطلع القصيدة:}

^{هذا الذي تعرف البطحاء وطأته *** والبيت يعرفه والحل والحرم}

^{وقد ارتبط مدح النبي صلى الله عليه وسلم بمدح أهل البيت وتعداد مناقب بني هاشم وأبناء فاطمة كما وجدنا ذلك عند الفرزدق والشاعر الشيعي الكميت الذي قال في بائيته:}

^{طربت وما شوقا إلى البيض أطرب *** ولا لعبا مني وذو الشوق يلعب}

^{ويندرج ضمن هذا النوع من المدح تائية الشاعر الشيعي دعبل التي مدح فيها أهل البيت قائلا في مطلعها:}

^{مدارس آيات خلت من تلاوة *** ومنزل حي مقفر العرصات}

^{ويذهب الشريف الرضي مذهب التصوف في مدح الرسول صلى الله عليه وسلم وذكر مناقب أهل البيت وخاصة أبناء فاطمة الذين رفعهم الشاعر إلى مرتبة كبيرة من التقوى والمجد والسؤدد كما في داليته:}

^{شغل الدموع عن الديار بكاؤنا *** لبكاء فاطمة على أولادها}

^{ويقول أيضا في لاميته الزهدية المشهورة التي مطلعها:}

^{راجل أنت والليالي نزول *** ومضر بك البقاء الطويل}

^{وللشاعر العباسي مهيار الديلمي عشرات من القصائد الشعرية في مدح أهل البيت والإشادة بخلال الرسول صلى الله عليه وسلم وصفاته الحميدة التي لاتضاهى ولاتحاكى.}

^{ولكن يبقى البوصيري الذي عاش في القرن السابع الهجري من أهم شعراء المديح النبوي ومن المؤسسين الفعليين للقصيدة المدحية النبوية والقصيدة المولدية كما في قصيدته الميمية الرائعة التي مطلعها:}

^{أمن تذكر جيران بذي سلم *** مزجت دمعا جرى من مقلة بدم}

^{أم هبت الريح من تلقاء كاظمة *** وأومض البرق في الظلماء من إضم}

^{وقد عورضت هذه القصيدة من قبل الكثير من الشعراء القدامى والمحدثين والمعاصرين، ومن أهم هؤلاء الشعراء ابن جابر الأندلس في ميميته البديعية التي استعمل فيها المحسنات البديعية بكثرة في معارضته الشعرية التي مطلعها:}

^{بطيبة انزل ويمم سيد الأمم *** وانشر له المدح وانثر أطيب الكلم}

^{ومن شعراء المديح النبوي المتأخرين الذين عارضوا ميمية البوصيري عبد الله الحموي الذي عاش في القرن التاسع وكان مشهورا بميميته:}

^{شدت بكم العشاق لما ترنموا *** فغنوا وقد طاب المقام وزمزم}

^{ومن الشعراء الذين طرقوا غرض المديح النبوي الشاعر ابن نباتة المصري، فقد ترك لنا خمس قصائد في المديح النبوي كهمزيته التي مطلعها:}

^{شجون نحوها العشاق فاءوا *** وصب ماله في الصبر راء}

^{ورائيته التي مطلعها:}

^{صحا القلب لولا نسمة تتخطر *** ولمعة برق بالغضا تتسعر}

^{وعينيته التي مطلعها:}

^{يادار جيرتنا بسفح الأجرع *** ذكرتك أفواه الغيوث الهمع}

^{ولاميته التي مطلعها:}

^{ما الطرف بعدكم بالنوم مكحول *** هذا وكم بيننا من ربعكم ميل}

^{والميمية التي مطلعها:}

^{أوجز مديحك فالمقام عظيم *** من دونه المنثور والمنظوم}

^{5- شعر المديح النبوي في الأدب المغربي والأندلسي:}

^{إذا انتقلنا إلى الأدب المغربي لرصد ظاهرة المديح النبوي، فقد كان الشعراء المغاربة سباقين إلى الاحتفال بمولد النبي صلى الله عليه وسلم ونظم الكثير من القصائد في مدح الرسول صلى الله عليه وسلم وتعداد مناقبه الفاضلة وذكر صفاته الحميدة وذكر سيرته النبوية الشريفة وذكر الأمكنة المقدسة التي وطئها نبينا المحبوب. وكان الشعراء يستفتحون القصيدة النبوية بمقدمة غزلية صوفية يتشوقون فيها إلى رؤية الشفيع وزيارة الأمكنة المقدسة ومزارات الحرم النبوي الشريف، وبعد ذلك يصف الشعراء المطية ورحال المواكب الذاهبة لزيارة مقام النبي الزكي، وينتقل الشعراء بعد ذلك إلى وصف الأماكن المقدسة ومدح النبي صلى الله عليه وسلم مع عرضهم لذنوبهم الكثيرة وسيئاتهم العديدة طالبين من الحبيب الكريم الشفاعة يوم القيامة لتنتهي القصيدة النبوية بالدعاء والتصلية.}

^{ومن أهم الشعراء المغاربة الذين اشتهروا بالمديح النبوي نستحضر مالك بن المرحل كما في ميميته المشهورة التي يعارض فيها قصيدة البوصيري الميمية:}

^{شوق كما رفعت نار على علم *** تشب بين فروع الضال والسلم}

^{ويقول في قصيدته الهمزية مادحا النبي صلى الله عليه وسلم :}

^{إلى المصطفى أهديت غر ثنائي *** فيا طيب إهدائي وحسن هدائي}

^{أزاهير روض تجتنى لعطارة *** وأسلاك در تصطفى لصفاء}

^{ونذكر إلى جانب عبد المالك بن المرحل الشاعر السعدي عبد العزيز الفشتالي الذي يقول في إحدى قصائده الشعرية:}

^{محمد خير العالمين بأسرها *** وسيد أهل الأرض م الإنس والجان}

^{أما القاضي عياض فقد خلف مؤلفات عديدة وقصائد أغلبها في مدح الرسول صلى الله عليه وسلم والتشوق إلى الديار المقدسة كما في قصيدته الرائية:}

^{قف بالركاب فهذا الربع والدار *** لاحت علينا من الأحباب أنوار}

^{ومن شعراء الأندلس الذين اهتموا بالمديح النبوي وذكر الأماكن المقدسة لسان الدين بن الخطيب الذي يقول في قصيدته الدالية:}

^{تألق "نجديا" فاذكرني" نجدا" *** وهاج لي الشوق المبرح والوجدا}

^{وميض رأى برد الغمامة مغفلا *** فمد يدا بالتبر أعلمت البردا}

^{6- المديح النبوي في العصر الحديث:}

^{من يتأمل دواوين شعراء خطاب البعث والإحياء أو ما يسمى بشعراء التيار الكلاسيكي أو الاتجاه التراثي فإنه سيلفي مجموعة من القصائد في مدح الرسول صلى الله عليه وسلم تستند إلى المعارضة تارة أو إلى الإبداع والتجديد تارة أخرى. ومن الشعراء الذين برعوا في المديح النبوي نذكر: محمود سامي البارودي وأحمد شوقي وحافظ إبراهيم ومحمد الحلوي وآخرين كثيرين...}

^{فمن قصائد محمود سامي البارودي قصيدته الجيمية التي يقول فيها:}

^{يا صارم اللحظ من أغراك بالمهج *** حتى فتكت بها ظلما بلا حرج}

^{مازال يخدع نفسي وهي لاهية *** حتى أصاب سواد القلب بالدعج}

^{طرف لو أن الظبا كانت كلحظته *** يوم الكريهة ما أبقت على الودج}

^{وهذه القصيدة هي في الحقيقة معارضة لقصيدة الشاعر العباسي الصوفي ابن الفارض التي مطلعها:}

^{ما بين معترك الأحداق والمهج *** أنا القتيل بلا إثم ولا حرج}

^{ومن قصائد محمود سامي البارودي في المديح النبوي قصيدته" كشف الغمة في مدح سيد الأمة" وعدد أبيات هذه القصيدة 447، ومطلع القصيدة هو:}

^{يا رائد البرق يمم دارة العلم *** واحْدُ الغمامَ على حي بذي سلم}

^{ومن الشعراء الآخرين الذين نظموا على منوال البردة الشيخ أحمد الحملاوي في قصيدته التي سماها كذلك ب "منهاج البردة" ومطلعها:}

^{يا غافر الذنب من جود ومن كرم *** وقابل التوب من جان ومجترم}

^{ويحذو أحمد شوقي حذو البارودي في معارضة الشعراء القدامى في إبداع القصائد المدحية التي تتعلق بذكر مناقب النبي وتعداد معجزاته وصفاته المثلى كما في همزيته الرائعة التي مطلعها:}

^{ولد الهدى فالكائنات ضياء *** وفي فم الزمان تبسم وثناء}

^{ويقول في مولديته البائية:}

^{سلوا قلبي غداة سلا وتابا *** لعل على الجبال له عتابا}

^{ومن أحسن قصائد أحمد شوقي في مدح الرسول صلى الله عليه وسلم قصيدته الميمية التي عارض فيها قصيدة البردة للبوصيري ومطلع قصيدة شوقي هو:}

^{ريم على القاع بين البان والعلم *** أحل سفك دمي في الأشهر الحرم}

^{ومن الشعراء المغاربة المعاصرين الذين مدحوا النبي صلى الله عليه وسلم نذكر الشاعر المراكشي إسماعيل زويريق الذي خصص كتابين لسيرة الرسول صلى الله عليه وسلم تحت عنوان: "على النهج" يعارض فيهما شعراء المديح النبوي. ومن القصائد التي نظمها في المدح نذكر القصائد التالية:}

^{1- قصيدة "بانت سعاد" التي يعارض فيها قصيدة كعب بن زهير:}

^{بانت سعاد فما للحزن تمهيل *** الدمع منسجل والجسم مهزول}

^{2- قصيدة" البردة يا شاكي البان" يعارض فيها قصيدة البوصيري:}

^{ياشاكي البان كم في البين من سقم؟ *** شكواك تنساب لحنا دافق الألم}

^{3- قصيدة "المرتجية" كما في مطلع قصيدته الجيمية التي يعارض فيها القصيدة "المنفرجة" لابن النحوي:}

^{إن ضاق الأمر فلا تهج *** فغدا قد يأتي بالفرج}

^{4- قصيدة "في رحاب المدينة" التي عارض فيها قصيدة الهمزية للبوصيري:}

^{هاتها، ما للنفس عنها غناء *** جابني الشوق حين عز الدواء}

^{5- قصيدة "السينية في مدح خير البرية"، التي عارض فيها الشاعر سينية البحتري، ومطلع القصيدة هو:}

^{يجهر البين ما تخفى بنفسي *** فسقاني كأس الشجا بعد كأس}

^{6- قصيدة "كل مديح فيه مختصر" وهي رائية الروي ومطلعها:}

^{رأيت كل مديح فيه مختصرا *** فما تعد سجاياه وتختصر}

^{7- قصيدة "الدالية في الرد على من أساء إلى الرسول برسوماته الكاريكاتورية" عارض فيها دالية أبي العلاء المعري ومطلعها:}

^{أما أعنى الذي رسموا الفؤادا *** فما للصمت يلزمني الحيادا}

^{7- خصائص المديح النبوي مضمونا:}

^{من أهم مميزات المديح النبوي أنه شعر ديني ينطلق من رؤية إسلامية، ويهدف إلى تغيير العالم المعاش وتجاوز الوعي السائد نحو وعي ممكن يقوم على المرجعية السلفية بالمفهوم الإيجابي. كما أن هذا الشعر تطبعه الروحانية الصوفية من خلال التركيز على الحقيقة المحمدية التي تتجلى في السيادة والأفضلية والنورانية. ويعني هذا أن المديح النبوي يشيد بالرسول صلى الله عليه وسلم باعتباره سيد الكون والمخلوقات، وأنه أفضل البشر خلقة وخلقا، وهو كذلك كائن نوراني في عصمته ودماثة أخلاقه. لذلك يستحق الممدوح كل تعظيم وتشريف، وهو أحق بالتمثل واحتذاء منهجه في الحياة، كما أن عشق الرسول صلى الله عليه وسلم في القصيدة النبوية يتخذ أبعادا روحانية وجدانية وصوفية.}

^{ويلاحظ على الغزل الموجود في كثير من القصائد النبوية أو المولدية أنه غزل يتجاوز النطاق الحسي الملموس إلى ماهو مجازي وإيحائي. أي ينتقل هذا الغزل من النطاق البشري إلى نطاق الحضرة الربانية.}

^{ويسافر شعر المديح النبوي في ركاب الدعوة المحمدية وشعر الفتوحات الإسلامية ليعانق التيارات السياسية والحزبية فيتأثر بالتشيع تارة والتصوف تارة أخرى. ولن يجد هذا الشعر استقراره إلا مع شعراء القرن التاسع الهجري مع البوصيري وابن دقيق العيد. بيد أن شعر المديح النبوي سيرتبط في المغرب بعيد المولد النبوي وشعر الملحون والطرب الأندلسي ليصبح في العصر الحديث شعرا مقترنا بالمعارضة في غالب الأحيان.}

^{وعلى أي حال، يتميز المديح النبوي بصدق المشاعر ونبل الأحاسيس ورقة الوجدان وحب الرسول صلى الله عليه وسلم طمعا في شفاعته ووساطته يوم الحساب. وما حب الرسول في القصيدة المدحية إلا مسلك للتعبير عن حب الأماكن المقدسة والشوق العارم إلى زيارة قبر الرسول صلى الله عليه وسلم والوقوف على جبل عرفات والانتشاء بكل الأفضية التي زارها الحبيب أثناء مواسم العمرة والحج.}

^{8- خصائص المديح النبوي شكلا:}

^{تستند أغلب قصائد المديح النبوي إلى القصيدة العمودية القائمة على نظام الشطرين ووحدة الروي والقافية واعتماد التصريع والتقفية في المطلع الأول من القصيدة.}

^{وتتسم القصائد النبوية والمولدية الحديثة ذات النمط الكلاسيكي أو التراثي بتعدد الأغراض والمواضيع على غرار الشعر العربي القديم، والسبب في هذا التعدد هو معارضة القصائد الأصلية كقصائد البوصيري وقصائد ابن الفارض وقصيدة كعب بن زهير وغيرها. وهذه المعارضة تدفع الشاعر إلى انتهاج نفس البناء والسير على نفس الإيقاع والروي والقافية واستخدام نفس الألفاظ والأغراض الشعرية. ومن ثم، فالقصيدة النبوية تتكون على مستوى البناء من المقدمة الغزلية ووصف المطية ومدح الرسول صلى الله عليه وسلم والتصلية والدعاء والاستغفار والتوبة. وهذا ما أفقد المديح النبوي الوحدة الموضوعية والعضوية على الرغم من وجود الاتساق اللغوي على مستوى السطح الظاهري والانسجام على مستوى العمق الدلالي.}

^{وفيما يخص الإيقاع الخارجي، تعتمد قصائد المديح النبوي على البحور الطويلة الجادة التي تتناسب مع الأغراض الجليلة الهامة كالمديح النبوي والتصوف الروحاني والتشيع لآل البيت، لذلك يستعمل شعراء المديح النبوي البحر الطويل والبحر البسيط والبحر الكامل والبحر الوافر والبحر الخفيف. وبعد البحر البسيط من أهم البحور المفضلة لدى شعراء المديح النبوي ولدى شعراء المعارضة. ومن المعلوم أن البردة التي نظمها الشاعر البوصيري كانت على البحر البسيط، لذلك أصبحت هذه القصيدة نموذجا يقتدى به في الشعر العربي الحديث من قبل شعراء المديح النبوي موضوعا وإيقاعا وصياغة.}

^{ومن أهم القوافي التي استعملت كثيرا في الشعر النبوي الميم والسين واللام والتاء والهمزة والجيم. وهي قوافي صالحة وطيعة لرصد التجربة الشعرية المولدية أو النبوية أو الصوفية الروحانية ماعدا قافية الجيم التي تثير جرسا خشنا ونشازا شاعريا.}

^{وعلى مستوى الإيقاع الداخلي، فشاعر المديح النبوي يستعمل بكثرة ظاهرة التصريع والتوازي الصوتي والتكرار الإيقاعي والجمع بين الأصوات المهموسة والأصوات المجهورة. وينسجم هذا الإيقاع الشعري بكامله مع الجو الموسيقي والنفسي والدلالي للقصائد المدحية.}

^{وتمتح اللغة الشعرية ألفاظها المعجمية في قصيدة المديح النبوي من حقل الدين وحقل الذات وحقل العاطفة وحقل الطبيعة وحقل المكان وحقل التصوف. كما يمتاز المعجم الشعري بالجزالة وفخامة الكلمات وقوة السبك ورصانة الصياغة وهيمنة المعجم التراثي وغلبة الألفاظ الغريبة غير المألوفة. لذلك يغلب الجانب التراثي والبيان السلفي على هذا الشعر الديني كتابة وتعبيرا وصياغة.}

^{ويستخدم هذا الشاعر المادح لرسول الله صلى الله عليه وسلم الجمل الفعلية الدالة على التوتر والحركية والجمل الاسمية الدالة على الإثبات والتأكيد، ونجد كذلك المزاوجة بين الأساليب الخبرية والإنشائية قصد خلق الوظيفة الشعرية بمكوناتها الإيحائية والمجازية. وغالبا ما يستوجب مكون السيرة وسرد المعجزات الأسلوب الخبري، بينما يفترض تدخل الذات وإظهار المشاعر والانطباعات الانتقال من أسلوب إنشائي إلى آخر حسب السياقات المقصدية والوظيفية.}

^{ويشغل شعر المديح النبوي الصور الشعرية الحسية القائمة على المشابهة من خلال استخدام التشبيه والاستعارة، والاستعانة بالصورة المجاورة عبر المزج بين المجاز المرسل والكناية الإحالية في التصوير والبيان. ويمكن أن تتخذ الصور البلاغية ذات النطاق الحسي طابعا رمزيا خاصة في المقاطع الصوفية العرفانية. ويتراوح البديع في المديح النبوي بين العفوية المطبوعة والتصنع الزخرفي في القصائد المدحية البديعية التي نظمت في العصور المتأخرة كما عند ابن جابر الأندلسي في ميميته البديعية.}

^{وينتقل الشاعر تداوليا في قصائده المدحية من ضمير المتكلم الدال على انفعالية الذات والانسياق وراء المناجاة الربانية والاستعطاف الذاتي إلى ضمير المخاطب أو الغياب للتركيز على الممدوح وصفا وإشادة وتعظيما.}

^خاتمة:

^{ويتضح لنا - مما سبق ذكره - أن شعر المديح النبوي شعر صادق بعيد عن التزلف والتكسب، يجمع بين الدلالة الحرفية الحسية والدلالة الصوفية الروحانية. كما يندرج هذا الشعر ضمن الرؤية الدينية الإسلامية، ويمتح لغته وبيانه وإيقاعه وصوره وأساليبه من التراث الشعري القديم. مما أسقط هذا الشعر في كثير من الأحيان في التكرار والابتذال والاجترار بسبب المعارضة والتأثر بالشعر القديم صياغة ودلالة ومقصدية.}

^{وعلى الرغم من ذلك، فقد استطاع بعض الشعراء أن يتفوقوا في شعر المديح النبوي كمحمود سامي البارودي وأحمد شوقي والشاعر المغربي إسماعيل زويريق في مجموعته الشعرية الطويلة المتسلسلة" على النهج...".}

^{وعليه، فالمديح النبوي شعر ديني يركز على سيرة النبي صلى الله عليه وسلم وفضائله النيرة، وقد رافق هذا الشعر مولده وهجرته ودعوته، كما واكب فتوحاته وحب آل البيت فانصهر في شعر التصوف ليصبح فنا مستقلا مع البوصيري وابن دقيق العيد. وفي العصر الحديث، ارتبط هذا الشعر بالمناسبات الدينية وعيد المولد النبوي، وفي نفس الوقت خضع لمنطق المعارضة المباشرة وغير المباشرة.}

^{بيد أن السؤال الذي يتبادر إلى أذهاننا: إلى أي مدى يمكن الحديث عن المديح النبوي في الشعر المعاصر، أي في قصيدة التفعيلة والقصيدة النثرية؟ وهل ثمة حضور لشخصية الرسول صلى الله عليه وسلم بالصورة التي وجدناها في الشعر التراثي القديم أو الشعر البياني الحديث أم بصورة أخرى مخالفة؟ هذا ما سنعرفه في مقالات لاحقة إن شاء الله.}

^{-------------------------------}

^{ملاحظة:}

^{جميل حمداوي، صندوق البريد 5021 أولاد ميمون، الناظور، المغرب}

^[e-mail]

^{www.jamilhamdaoui.net}

^{------------------------------}

^{الهوامش:}

^{- انظر الدكتور زكي مبارك: المدائح النبوية في الأدب العربي، منشورات المكتبة العصرية، صيدا بيروت، الطبعة الأولى 1935، ص:17؛}

^{- الدكتور عباس الجراري: الأدب المغربي من خلال ظواهره وقضاياه، مطبعة النجاح الجديدة، الدار البيضاء، ط2، 1982م، ص:141؛}

^{- نفس المرجع السابق، ص:142؛}

^{- لسان الدين بن الخطيب: الإحاطة في أخبار غرناطة، تحقيق: محمد عبد الله عنان، مكتبة الخانجي بالقاهرة، ط1، 1975م، ج3، ص:314-315؛}

^{- محمد بن تاويت: الوافي بالأدب العربي في المغرب الأقصى، ج1، دار الثقافة، البيضاء، الطبعة 1، 1982، ص:339-340؛}

^{- عبد العزيز الفشتالي: شعر عبد العزيز الفشتالي، جمع ودراسة وتحقيق: نجاة المريني، ص:420-428؛}

^{- القصيدة من مخطوطة بالخزانة العامة بالرباط في مجموع من ورقة 166-168، رقم:744؛}

^{- لسان الدين بن الخطيب: ديوان لسان الدين بن الخطيب، تحقيق: الدكتور محمد مفتاح، المجلد1، دار الثقافة، البيضاء، ط1، 1989، ص:346-350؛}

^{-انظر إسماعيل زويريق: على النهج، الجزء 1، ط1، 2004م، مطبعة وليلي، مراكش؛ وانظر كذلك: على النهج، الجزء2، مطبعة وليلي، مراكش، الطبعة1 سنة2006م؛}

نقد و بررسی کتاب الشعریة العربیة اثر آدونیس شاعر معاصر سوری

قراءة في كتاب (الشعرية العربية) لأدونيس

د. جميل الحمداوي

قراءة في كتاب (الشعرية العربية) لأدونيس
الدكتور جميل حمداوي
أهدي هذا المقال المتواضع إلى الشاعر المغربي المتميز الكبير والمقتدر علي العلوي الذي ظلمته في مقاربتي النقدية الطائشة المتعجلة الجاهلة المنشورة في عدة مواقع رقمية، والتي من خلالها تعلمت من الشاعر درسا لن أنساه في حياتي، وأعترف أمام الجميع بأنني ظلمته ولم أوف حقه تقصيرا وجهلا مني. لذلك أعترف بذنبي، والمعترف به كالتائب منه.
يعد أدونيس من أهم شعراء الحداثة في أدبنا العربي الحديث والمعاصر بكتاباته الموغلة في التجريد والترميز والغرابة والغموض، كما يعتبر من أهم نقاد العرب المحدثين الذين قاربوا الثقافة العربية الكلاسيكية والحديثة والمعاصرة من خلال منظور رؤيوي حداثي متميز بالفرادة والأصالة وروح الاجتهاد . ومن أهم دراساته الأدبية والنقدية القيمة كتابه" الشعرية العربية". إذاً، ماهي القضايا التي يطرحها الكتاب؟ وماهي خصائص الكتاب المنهجية والفنية والأسلوبية؟ وماهي قيمة الكتاب في الساحة الثقافية والنقدية العربية؟ هذه هي الأسئلة التي سوف نكشف عنها القناع في موضوعنا هذا.

1- من هو أدونيس؟

أدونيس هو علي أحمد سعيد من مواليد سوريا سنة 1930م، شاعر وناقد ومسرحي ومترجم وأستاذ جامعي بجامعة بيروت اللبنانية. ساهم بمواقفه ودراساته في تثوير الثقافة العربية الحديثة والمعاصرة و محاولة تغييرها جذريا بكتاباته الحداثية المتجددة والمتمردة عن الثوابت الكلاسيكية المعروفة. كما وضع اللبنات الأولى لقصيدة النثر وتأسيس مجلات حداثية مثل: (شعر وآفاق ومواقف) التي أثرت تجربة الشعر التفعيلي والكتابة النقدية الحداثية بمناهجها البنيوية والسيميائية والتفكيكية. وصارت مجلة شعر التي كانت تصدر في لبنان منذ الخمسينيات(1957)
منبرا لكل ماهو جديد ومتحول وحداثي. ولم يكن أدونيس ناقدا وفيلسوفا فقط، بل كان شاعرا ثوريا في مجال الكتابة الشعرية التي أصبحت عنده صياغة فنية جمالية تقترب من الهدم والاختلاف والإبهام والغموض تمتح من التصوف والرمزية والفلسفة الروحية والارتكان إلى الصورة الرؤيا والتغني بحضارة الموت والانبعاث. وتنبني ثقافته على الفلسفة والتصوف والإبداع الشعري والمسرحي والكتابة النقدية والترجمة.
ومن أهم أعمال أدونيس نذكر دواوينه الشعرية:دليلة، وقالت الأرض،ومجنون بين الموتى(مسرحية شعرية)،وقصائد أولى، وأوراق في الريح،وكتاب التحولات والهجرة في أقاليم النهار والليل،وديوان المسرح والمرايا، وأغاني مهيار الدمشقي، ووقت بين الرماد والورد، وهذا هو اسمي، ومفرد بصيغة الجمع، وكتاب القصائد الخمس، وكتاب الحصار، وشهوة تتقدم في خرائط المادة، واحتفاء بالأشياء الواضحة الغامضة.، ومعظم هذه الدواوين جمعت في كتاب تحت عنوان" المجموعة الشعرية الكاملة".
ومن أهم دراساته النقدية والأدبية: الثابت والمتحول،وزمن الشعر، والشعرية العربية، ومختارات الشعر العربي،ومقدمة للشعر العربي، وفاتحة لنهايات القرن، وسياسة الشعر، وكلام البدايات،ومختارات من شعر يوسف الخال، وديوان الشعر العربي، ومختارات من شعر السياب ... وقد ترجم كذلك مجموعة من المسرحيات الأجنبية كحكاية فاسكو والسيد بوبل ومهاجر بريسبان والبنفسج والسفر وسهرة الأمثال وفيدر. وهذه النصوص المسرحية صدرت في سلسلة من المسرح العالمي التي كانت تنشرها وزارة الإعلام الكويتية ، كما ترجم الأعمال الشعرية الكاملة لإيف بونفوا والأعمال الشعرية الكاملة لسان جون بيرس... وقد حاز أدونيس على عدة شواهد وجوائز كبرى اعترافا بما بذله من جهد جبار في تحديث الثقافة العربية والعالمية، وما قدمه من خدمات جلى للثقافة العربية الكلاسيكية والحديثة والمعاصرة.

2- وصف الكتـــاب:

ظهر كتاب الشعرية العربية في طبعته الأولى في حزيران(يونية) سنة1985م عن دار الآداب ببيروت اللبنانية في (112) صفحة من الحجم المتوسط . والكتاب عبارة عن دراسة أدبية نقدية كانت في الأصل محاضرات جامعية ألقيت في الكوليج دو فرانس بباريس في أيار سنة 1984م. وقد صدرت هذه المحاضرات باللغة الفرنسية سنة 1985م عن دار سندباد في باريس. وقد قدم لها أستاذ كرسي الشعر في الكوليج دوفرانس الشاعر الفرنسي إيف بونفوا. هذا، ويضم الكتاب أربع دراسات قيمة ألا وهي:
أ‌- الشعرية والشفوية الجاهلية؛
ب‌- الشعرية والفضاء القرآني؛
ت‌- الشعرية والفكر؛
ث‌- الشعرية والحداثة.

3- قضايا الكتاب الأدبية والنقدية:

الفصل الأول: الشعرية والشفوية الجاهلية:

يرى أدونيس في الفصل الأول بأن الشعر الجاهلي يتميز بخاصية الشفوية، لأنه لم يدون ولم يكتب، بل اعتمد في نقله على الذاكرة والحفظ والرواية من جيل إلى آخر. ومن ثم، فالشعر الجاهلي شفوي قائم على ثقافة صوتية وسماعية. كما نشأ الشعر الجاهلي في بدايته نشيدا مسموعا لامكتوبا، مرتبطا بالغناء والإنشاد والموسيقى التي كانت تعبر عن ذاتية الشاعر وانفعالاته الوجدانية النابضة المتداخلة مع مشاعر الجماعة.
وبما أن الشعر سماعي في الشعرية الجاهلية، فقد كان الشاعر يولي أهمية كبرى للسامع، إذ كان يحرص على تجويد شعره و على تحسين قراءته الإنشادية من أجل التأثير على السامع وجذبه وإشراكه في معاناته وتجربته التي يتداخل فيها ماهوذاتي وجماعي من خلال تصوير الحياة الجاهلية بكل قسماتها وأفراحها وأتراحها وانتصاراتها الحربية وهزائمها الدامية. وبالتالي، كانت طريقة التعبير أهم من المقول والمضمون؛ لأن الأذن هي التي تحكم على القصيدة وتقومها سلبا أو إيجابا. وكان الشعر الجاهلي يبلغ وينقل إلى الآخرين عن طريق الإنشاد والذاكرة. ونجاح الشاعر كان مرتبطا بموهبته وقدرته على التبليغ والإنشاد التي تستوجب الصوت وحركة الجسد والموهبة الفطرية في الإفصاح والتبليغ. وقد ارتبط الشعر بالغناء واللحن والموسيقى كما يتجلى واضحا في وحدة الوزن والقافية. وقد أشار أبو الفرج الأصفهاني صاحب كتاب الأغاني إلى صلة الشعر العربي الجاهلي بالغناء والموسيقى.
وعلى مستوى الإلقاء، كان من الشعراء من يلقي قصيدته واقفا أو جالسا أو يتزيى باللباس الجميلة أو يشغل أثناء الإلقاء صوته العذب وحركة اليدين وأعضاء الجسد كما كانت تفعل الخنساء. وقد سار الشعراء اللاحقون في محاكاة الشعراء الجاهليين السابقين في ارتداء الملابس الأنيقة والجميلة والظهور في أحسن مظهر. ومن الشعراء الذين كانوا يحسنون الإنشاد نستحضر الأعشى الذي لقب بصناجة العرب وعباد العنبري.
وإذا انتقلنا إلى الإيقاع في الشعر الجاهلي، فقد بدأ سجعا ثم أصبح رجزا بشطر واحد أو بشطرين لتكتمل الشفوية الشعرية بالقصيد الذي كان يرتكن إلى الوزن الموحد والقافية التي صارت مقوما جوهريا في الشعر وليس مظهرا زائدا. وقد أضفى إيقاع الوزن والقافية على القصيدة نوعا من التناسق والتنظيم والكمال الصوتي والانفعالي. هذا ، وإن السجع لن يعود مقبولا بعد ذلك في المنظور الإسلامي؛ لأنه يذكر المسلمين بسجع الكهان، وهناك حديث مأثور ينص على ذلك هو:"إياكم وسجع الكهان".
بيد أن هذه الظاهرة البلاغية البديعية ستظهر من جديد في العصور التالية للعصر الإسلامي الأول في الرسائل والخطب والمقامات والكتابة النثرية. وكان السجع المقوم الأساس في إغناء خاصيتي التغريد والغناء في الشعر القديم. ومن يتأمل النقد العربي القديم سيجده مبنيا على الشعرية الشفوية الجاهلية كما يبدو ذلك واضحا في حركة التقنين التي مست جانب النحو والعروض وقضية السماع.
أي إن النقد العربي تبنى معايير الشعر الجاهلي باعتبارها قواعد ثابتة وأصولا لا ينبغي انتهاكها كما يمثل ذلك عمود الشعر العربي للمرزوقي الذي لم يشر إليه أدونيس بشكل واضح . ولكن هذا التنظير للشعر الذي تم على ضوء الشعر الجاهلي استوجبه الامتزاج الثقافي بين الشعوب المنصهرة في العراق وخاصة في البصرة(الثقافة اليونانية- الثقافة الفارسية- الثقافة الفارسية- الثقافة العربية...). و ستدفع هذه المثاقفة العلماء للتفكير في التقعيد والتقنين للحفاظ على هوية الشعر العربي وهوية الشاعر وموسيقى الشعر. ونتج عن هذا أن وضع النحو العربي إعجاما وإعرابا من قبل أبي الأسود الدؤلي ونصر بن عاصم الليثي، ووضعت المعاجم اللغوية(معجم العين) من قبل الخليل بن أحمد الفراهيدي . وكان الهدف من كل ذلك هو الحفاظ على القرآن وتفادي ظاهرة اللحن التي تفشت بسبب الحضارة والمدنية وظهور المولدين والموالي. كما كان الدافع إلى وضع علم العروض على يد الخليل بن أحمد الفراهيدي هو تمييز أوزان الشعر العربي من الأوزان الشعرية المعروفة آنذاك( الهندية- الفارسية – اليونانية...). وقد قلنا سابقا إن الشعرية القديمة انبنت على السماع والتأثير على المتلقي. ويعني هذا أن الشاعر كان يراعي أفق انتظار السامع والعرف المشترك والذوق الشائع العام. لذلك صارت الصياغة الشعرية أهم من الأفكار والمعاني والمقول.
فطريقة الإثبات والتعبير أهم من مدلولات القصيدة؛ لأن المعاني حسب الجاحظ مطروحة في الشوارع والأسواق، وإنما مدار الشعرية هو اللفظ والبيان التعبيري.
وأساس هذا الفصل بين اللفظ والمعنى هو الشعر الجاهلي الذي كان يهتم كثيرا بالصياغة والتجويد الشعري من أجل إرضاء السامع وتلبية جاجياته الوجدانية والعقلية والحركية عن طريق التطريب والتأثير الموسيقي الناتج عن صرامة الوزن ووحدة الروي والقافية. وهكذا أصبح الشعر الجاهلي المصدر الأول للشعر العربي قديمه وجديده ومرتكزا للنقد العربي القديم الذي وضع معايير ثابتة الأصول من أجل تقنين الشعر للحفاظ عليه من الخلط واللحن والتهجين. ويطرح أدونيس عدة أسباب قد تكون وراء هذا التقعيد الذي قيد حركية الشعر العربي وطوقها بقيود الثبات والتأصيل مما أثر سلبا على اللغة الشعرية وعفويتها وروح إبداعيتها التخييلية وطبيعة الكتابة الشعرية التي تخالف جذريا خصائص الشعرية الشفوية.
ومن هذه الأسباب: الموانع الدينية واللغوية والقومية والرغبة في الحفاظ على الهوية والخصوصية العربية و حماية هوية الشاعر العربي. ومن ثم، فما مقاييس الخليل العروضية إلا مقاييس أتت لتقيد الإبداع الشعري في نظر أدونيس . وهكذا نستنتج أن النقد العربي القديم كون مقوماته النظرية والتطبيقية اعتمادا على الشعرية الشفوية الجاهلية، وبعد ذلك أصبحت قواعد صارمة ومطلقة يحتكم إليها النقاد في تقويم شعر المحدثين. ونتج عن هذا رؤية واحدة تجاه الشعر وخاصة إلى الشعر الجاهلي، لكن اليوم هناك منظورات نقدية متعددة ومختلفة إلى الشعر الجاهلي . ويعني هذا أن التقنين أساء إلى النقد العربي والشعر العربي معا؛ لأنه لم يصغ إلى الحرية الشعرية والاختلاف الإبداعي. يقول أدونيس:" ونحن اليوم، إذ نقرأ ماضينا الشعري، فليس لكي نرى ما رآه الخليل واللاحقون، وحسب، وإنما لكي نرى ماغاب عنهم ومالم يروه. نحن، اليوم، نقرأ الفراغ أو النقص الذي تركوه. خصوصا أن التقنين والتقعيد يتناقضان مع طبيعة اللغة الشعرية. فهذه اللغة بما هي الإنسان في تفجره واندفاعه واختلافه، تظل في توهج وتجدد، وتغاير، وتظل في حركية وتفجر؛ إنها دائما شكل من أشكال اختراق التقنين والتقعيد. إنها البحث عن الذات، والعودة إليها، لكن عبر هجرة دائمة خارج الذات....إن الخطاب التقعيدي، الواحد، المتواصل، يخفي وراءه صمتا، وغيابا، ونقصا. ونحن اليوم مدعوون إلى ممارسة قراءة لتراثنا النقدي الشعري، تكشف عن الغياب والنقص، وتستنطق الصمت.".(ص:31-32).

الفصل الثاني: الشعرية والفضاء القرآني:

إذا كان الخليل بن أحمد الفراهيدي المنظر الأول للشعرية الشفوية الجاهلية على مستوى الإيقاع العروضي، والجاحظ هو المنظر لها على المستوى اللغوي وذلك حينما فصل اللفظ عن الفكر وفضل أمة العرب على سائر الأقوام بفصاحة العربية وبلاغتها الرائعة، فإن القرآن الكريم سينقل الشعرية العربية من الشفوية إلى الكتابة وسيخلق حركة ثقافية وإبداعية لانظير لها من خلال ماكتب عن القرآن والمقارنات بين النص القرآني والشعر الجاهلي الذي يمثل طريقة العرب في الكتابة الشعرية الأصيلة. كما أن القران ساهم في بلورة الشعر الحداثي وخلق الكتابة الشعرية الصوفية؛ لأنه كان متناصا حقيقيا في تجويد الكتابة وتعميقها واستوائها فنيا ودلاليا ومقصدية.
ومن مظاهر هذه الحركة الثقافية القرآنية ظهور دراسات وكتب تحاول أن تقارن بين القرآن الكريم والشعر الجاهلي على جميع الأصعدة والمستويات اللغوية والتركيبية والبيانية والبلاغية والدلالية لتنتهي في الأخير بأن النص القرآني أفضل بكثير من النص الشعري السابق له؛ لأنه يمثل إعجازا في الفصاحة والبلاغة والتشريع والثقافة على الرغم من أن النظام المعتزلي أعلن أن"نظم القرآن ليس بمعجزة، فإن العباد قادرون على مثله، وعلى ما هو أحسن"(ص41). ومن هذه الكتب نستحضر كتاب أبي عبيدة" مجاز القرآن"، وكتاب معاني القران للفراء ، وكتاب البيان والتبيين للجاحظ، ومشكل القرآن لابن قتيبة، والنكت في إعجاز القرآن للرماني، وبيان إعجاز القرآن للخطابي، وإعجاز القران للباقلاني. ولم تكن الدراسات المقارنة ذات بعد ديني فقط، بل قام بعض اللغويون والنقاد بدراسة النظم القرآني والنظم الشعري الموجود في الشعر الجاهلي كما نجد ذلك في جمهرة أشعار العرب لأبي زيد القرشي، ونقائض جرير والفرزدق لأبي عبيدة، ومعاني الشعر للأشنانداني، وكتاب الصناعتين لأبي هلال العسكري.
وعليه، فقد ساهم القرآن الكريم في قراءتين:
أ- قراءة تستهدف إثبات طريقة العرب في الكتابة وتحديد مواصفاتها القائمة على عمود الشعر العربي، وهذه الطريقة مهما كانت بيانيتها فإن النص القرآني يتفوق عليها ؛
ب -طريقة تهدف إلى الانتقال من الشعرية الشفوية إلى شعرية الكتابة.
وقد أصبحنا بعد ذلك أمام نصين نموذجين: نص قرآني يجمع بين الطرح الديني ويقدم تصورا بيانيا جديدا، ونص شعري جاهلي دون مستوى النص الأول يتسم بالفطرة والبداوة والأصالة والطبع والوضوح. وينتج عما سبق أن" النص القرآني كان في هاتين القراءتين، وفي جميع الحالات، أساس الحركية الثقافية الإبداعية، في المجتمع العربي الإسلامي، وينبوعها ومدارها. غير أن القراءة الثانية هي التي مهدت، كما أرى، للنقلة من الشفوية الشعرية الجاهلية إلى شعرية الكتابة. وبهذه القراءة، وفي مناخها صاغ الجرجاني مبادئ الشعرية الكتابية،فيما كان يصوغ نظرية النظم القرآني. وكان قد مهد لها بعض النقاد، خصوصا الصولي(توفي سنة 336هـ)."(ص42).
وسيفتح القرآن آفاقا رحبة وواسعة أمام الشعراء لابتداع كتابة شعرية جديدة تمتح من البديع القرآني وفصاحة النظم الرباني بلاغة وبيانا وتصويرا( بشار بن برد،و مسلم بن الوليد، وأبو نواس، والمتنبي، وأبو العلاء المعري، و أبو تمام)، وتأسيس نقد حداثي حقيقي ومنهجي مع الصولي الذي يقدم أول دفاع شبه متكامل عن شعرية الكتابة(طريقة أبي تمام) أو الطريقة المحدثة في مقابل طريقة العرب أو الطريقة القديمة. وتقوم الطريقة الحديثة عنده على ابتكار معان جديدة وتحقيق جودة النص الشعري في ذاته والابتعاد عن معيار الأسبقية الزمنية في التقويم الشعر، و لاننسى كذلك الناقد عبد القاهر الجرجاني صاحب كتابي دلائل الإعجاز وأسرار البلاغة الذي أسس شعرية النظم والمجاز والغموض. هذا وسيؤسس الصولي كتابة نقدية تنظر لشعرية جديدة تستند إلى المقومات
التالية:
1- الكتابة دون احتذاء نموذج مسبق؛
2- اشتراط الثقافة العميقة الواسعة لكل من الشاعر والناقد؛
3- النظر إلى كل من النص الشعري القديم والنص الشعري المحدث لا على أساس السبق الزمني، بل على أساس الجودة الشعرية الذاتية؛
4- نشوء نظرية جمالية جديدة تعتمد على الغموض والغرابة بدلا من الوضوح والألفة؛
5- إعطاء الأولوية لحركية الإبداع والتجربة وتجاوز ماهو عادي ومشترك ومألوف. ويعد أبو نواس خير من عبر في نصوصه الشعرية عن أفق الشعرية الجديدة، إلى جانب أبي تمام على مستوى الكتابة الشعرية، وعبد القاهر الجرجاني على مستوى النقد الذي تحدث كثيرا عن النظم المجازي الاستعاري باعتباره جوهر الشعر وأسه الحقيقي.
الفصــل الثالث: الشعرية والـــفكر:
في هذا الفصل، يتعرض الكاتب لثلاث نقط أساسية تتعلق بالنقد الشعري العربي والنظام المعرفي القائم على علوم اللغة(نحو- صرف- بلاغة- فقه- كلام...)، والنظام المعرفي الفلسفي.
لقد اتخذ النقد العربي القديم الشعر الجاهلي نموذجا يقتدى ومعيارا للتقويم ومحاكمة النصوص الإبداعية ولاسيما المحدثة منها. وكل نص شعري لا ينسجم مع هذا التصور الشعري الجاهلي يرفض ويقصى ويهمش؛ لأنه يخالف طريقة العرب في الكتابة. وهكذا أقصي شعر أبي العلاء المعري وأبي تمام والمتنبي ،لأن هؤلاء الشعراء وحدوا بين الصياغة والفكر، وغلبوا الجانب الفلسفي والتأملي في أشعارهم وصارت كتابتهم غير واضحة، وتخالف الشعرية الشفوية القديمة مادامت ترتكن إلى الغموض والإبهام والإغراب والتعمية الرمزية المجردة. كما يلاحظ أيضا في هذا الشعر ظاهرة الفصل بين ماهو فكري وشعري، أي إن الصياغة أهم مما هو فكري على الرغم من أن النقاد والمؤرخين يعتبرون الشعر الجاهلي مصدر المعرفة والحقائق والعلوم والأخبار إلى جانب كونه شعر إنشاد وتطريب وانفعال. ويعني هذا أيضا أن الشعر الجاهلي بدأ غنائيا وفكريا. وبعد ذلك تنوسي هذا المبدأ ليحاكم الشعراء فيما بعد بالشعرية القديمة القائمة على البيان اللفظي والصياغة الفنية الواضحة.
ويذهب النظام المعرفي الذي بني على الدين نفس المذهب حينما فصل بين الشعرية والفكر فصلا قاطعا. فقد كان يدعم التنظير للشفوية الغنائية ويؤكد معاييرها الثابتة وشبه المطلقة. وعلى الرغم من الخطاب الفلسفي الذي أحدث قطيعة ابستمولوجية مع النظام المعرفي الديني والنقدي إلا أنه كان يتواصل معهما عندما فصل هو بدوره بين الشعر والفكر. فهذه الأنظمة المعرفية – إذاً- كانت تنظر إلى ثنائية شعر/ فكر من خلال الاشتقاق اللغوي لكلمة شعر الدالة على الشعور والإحساس والانفعال، أي إن الدلالة الاصطلاحية تناقض الفكر لذلك اعتقد أن الشعر لايمكن أن يقدم المعرفة ولا أن يعطي الحقائق سوى ما يمكن تسميته بالمتعة الجمالية كما يتيحها الدين ويضع حدودها. وعليه، فلقد استندت الكتابة الشعرية الجديدة إلى ربط الصياغة الشعرية بالفكر في وحدة عضوية مترابطة متكاملة وتفجير المكبوتات والتمرد على كل ماهو مقدس والميل إلى فلسفة التحول والشك بدلا من الثبات وتكريس القيم السائدة المحافظة. أي إن الشعرية الحقيقية هي التي يمثلها أبو نواس في شعره الماجن، والنفري في نصوصه الصوفية، وأبو العلاء المعري في أشعاره التأملية ؛لأن هؤلاء طرحوا أسئلة جديدة على الذات والموضوع قصد الاستكشاف والبحث والاستبصار تتعلق بالدين والمحرمات (الخمر) وفلسفة الموت عن طريق ممارسة الشك والتفكيك والإبداع والتثوير وتفجير اللغة والفكر وآليات اللغة ونقد الأنظمة المعرفية السائدة. ومن ثم، فالصورة الشعرية عند هؤلاء كشف وغرابة واستبطان وتأمل شعري حداثي وطرح للأسئلة أكثر من طرح الأجوبة. كما أن الصورة نقل للمكبوت والمجهول والمهمل وتوسيع التجربة والمغامرة.
وإذا كانت المعرفة الدينية والفلسفية قائمة على الوضوح والألفة والبحث عن الحقائق النهائية اليقينية وتشكيل عالم منغلق ثابت، فإن المعرفة الشعرية في الحقيقة معرفة مجازية تقوم على الغرابة والغموض و خلق عالم منفتح من خلال لغة صوفية عرفانية غيبية تكون فيها اللغة عاجزة عن البوح كما تثور جهرا وبوحا على المقول الديني ومنطوقاته الظاهرية ( نص النفري) ، أو لغة مجونية متمردة عن الطابو الديني الذي تخضعه للتساؤل والنقد( نص أبي نواس)، أومن خلال لغة تأملية تعتمد على العمق الذهني والتشكيك في الثوابت الدينية وطرحها للشك والريبة والتفكيك( نص أبي العلاء المعري).

الفصل الرابع: الشعرية والحداثة
إذا كانت الحداثة الشعرية قد ظهرت حسب أدونيس في القرن الثامن الميلادي مع أبي نواس والنفري وأبي تمام وأبي حيان التوحيدي فإنها ستتراجع مع سقوط بغداد على أيدي المغول، واشتداد حملات الصليبيين وسيطرة العثمانيين على الحكم في مختلف الأقطار العربية. لكن إشكالية الحداثة والتقدم أعيدت من جديد مع عصر النهضة منذ بداية القرن التاسع عشر حتى القرن العشرين. وقد نتج عن النقاشات النهضوية اتجاهان: اتجاه أصولي متشبث بالماضي ويرى أن الحداثة تتمثل في علوم اللغة العربية، واتجاه تجاوزي يرى أن الحداثة في تطبيق منجزات ومكتسبات العلمانية الأوربية. ولكن الثقافة السائدة والمهيمنة في المجتمع العربي كانت هي الثقافة الأصولية لأسباب اقتصادية واجتماعية وسياسية ودينية، ولاسيما أن السلطة تزكي هذا الاتجاه اللغوي والماضوي، وتحارب كل اتجاه علماني غربي يدعو إلى التغيير والدمقرطة والتحديث والخروج عن نظام السلطة الحاكمة.
ومن يتأمل الحداثة في جوهرها سيجدها هي خروج عن السائد السياسي والأخلاقي والمؤسساتي. أي إنها خروج عن السياسي والفكري و ثقافة الخلافة ونفي للقديم النموذجي. إن الحداثة حسب أدونيس ثورة وتساؤل ورفض وتحريك ووعي. والحداثة ليست هي الانغماس في الماضي بطريقة سلفية أصولية، وليست انبهارا بمستجدات الغرب التقنية والعلمية، وإنما هي نقد للتراث والبحث عن الجوانب الحداثية المضيئة فيه وغربلة له والاستفادة من العقل الحداثي ومنهجه. أي إن الحداثة موجودة في تراثنا الشعري عند أبي تمام وأبي نواس في الشعر، والنفري وأبي حيان التوحيدي في التصوف ،والجرجاني في النقد. ولكن المثقفين فهموا الحداثة فهما خاطئا مما سبب ذلك في أوهام نجملها في مايلي:
1- وهم الزمنية الذي يتمثل في ربط الحداثة الشعرية باللحظة الراهنة ، أي التعبير عن قضايا معاصرة؛
2- وهم الاختلاف عن القديم، وذلك بتناول ماهو جديد من الأفكار واختيار صيغ مخالفة للصياغة القديمة دون أن تكون شعرية حقيقية نابعة من الذات؛
3- المماثلة مع الغرب ، وذلك بتمثله والاقتداء به لتأسيس الحداثة الشعرية. ويعني هذا أن الغرب هو مصدر الحداثة، فلا حداثة خارج الشعر الغربي ومعاييره، أي لاحداثة إلا في التماثل مع الغرب؛
4- التشكيل النثري والمقصود به أن يتمرد الشاعر عن البنية الإيقاعية الخليلية ويتمثل الكتابة النثرية لخلق الحداثة الشعرية، بينما هناك نصوص إيقاعبة أكثر حداثة من القصيدة النثرية، والعكس صحيح أيضا؛
5- الاستحداث المضموني كما نجده عند شعراء النهضة كأحمد شوقي وحافظ إبراهيم ومعروف الرصافي، وذلك حينما تناولوا المخترعات الجديدة بالوصف كالسيارة والقاطرة و الثلاجة والطائرة... ويدعو أدونيس إلى كتابة تاريخ حقيقي للحداثة الشعرية العربية ابتداء من القرن الثامن الميلادي حتى القرن العشرين، أي حينما ظهرت مجلة شعر باعتبارها تشكل الحداثة الثانية. ويعني هذا أن هناك حداثتين: حداثة قديمة مع شعراء التحول في العصر العباسي، وحداثة ثانية وجديدة مع مجلة شعر. هذا،وإن الحداثة الشعرية عند أدونيس هي حداثة إنسانية تتجاوز التقني و العلم التقدمي المستقبلي والماضي الأصولي. إن الحداثة هي الزمنية واللازمنية، إنها التحول والإبداع والابتكار والتجديد، إنها نزعة إنسانية قائمة على تفجير المكبوتات واللغة الشعرية وانتهاك الظاهر بلغة الغيب والباطن . إنها الغرابة والغموض والإبهام ولغة الكشف واللانهائي واللايقين والعودة إلى الفطرة الأسطورية والطبيعة الإنسانية.

4- الخصائص المنهجية والفنية والأسلوبية:
يتبنى أدونيس في هذا الكتاب الأدبي والنقدي منهجية الشعرية المنفتحة التي تستهدف الكشف عن المكونات البنيوية للشعرية العربية القديمة والحديثة من خلال منظور شعري تاريخي يتداخل مع منهجيات أخرى اجتماعية ونفسية وبنيوية وتفكيكية ونقدية للموروث الشعري العربي الشفوي والكتابي. وتحضر مجموعة من المرجعيات المنهجية والثقافية في كتاب أدونيس كشعرية باشلار ورولان بارت والخطاب الفلسفي الغربي، وخاصة خطاب التفكيك الفوكوي والنظرية النقدية الألمانية والتأثر بكتابات محمد عابد الجابري ومحمد أركون وعبد الفتاح كيليطو وكمال أبوديب وجمال الدين بن الشيخ وعبد الله الغذامي، فضلا عن التيارات البنيوية الغربية بمختلف تياراتها واتجاهاتها واطلاعه الكبير على التراث العربي القديم بحمولاته التاريخية والعلمية والفنية والثقافية .
أما عن مميزات الكتابة الأدونيسية في هذه الدراسة الأدبية النقدية فتتسم بتقسيم الكتاب إلى مقاطع نصية مرقمة على غرار الكتابة الشعرية و الشذرية التي نجدها عند الفلاسفة الأوربيين ولاسيما الفيلسوف الألماني نيتشه، كما يستعمل أدونيس أسلوبا وصفيا واضحا يتسم بالشاعرية واللذة والمتعة النصية ، كما تتداخل في قراءته النقدية اللغة الواصفة الموضوعية والكتابة الشعرية الذاتية. أي إن أدونيس يكتب النقد من خلال منظورين: منظور وصفي علمي توثيقي تحليلي ومنظور إبداعي شاعري على غرار كتابة گاستون باشلار في كتابه شعرية الفضاء.
ويعني هذا أن كتابة أدونيس عبارة عن محكي شاعري بمفهوم إي? تادييه تعتمد على الفواصل القصيرة والجمل البسيطة ذات النفس الشاعري المتميز بالسلاسة والإفهام. إنه ينقد بالنثر ويكتب بالشعر كما يتجلى ذلك في توظيفه للغة زئبقية شعرية إنشائية وبيانية وصفية ممتعة تطغى عليها الكثافة الانفعالية والتعريف الشعري الانسيابي الناتج عن تدفق الكلمات المتدفقة من الذات والوجدان.
> 5- تقويــــم ومناقشـــة:
إن كتاب أدونيس في الشعرية العربية له مكانة كبيرة في نقدنا الحديث والمعاصر؛ لأنه يعيد النظر في موروثنا الشعري والفكري وثقافتنا العربية الكلاسيكية بمنظور جديد كما فعل عبد الفتاح كليطو وعبد الله الغذامي. وتتميز القراءة الأدونيسية بالجدية والذكاء والجرأة وطرح ماهو مسكوت عنه ومهمش في ثقافتنا السائدة. كما يتسم الكتاب بتصحيح نظرتنا إلى مفهوم الحداثة والكتابة الشعرية وتحقيب الأدب العربي وإعادة الاعتبار للشعر الصوفي وشعراء الحداثة ( أبو نواس، وأبو تمام، والنفري، وأبو حيان التوحيدي، وأبو العلاء المعري، والمتنبي...).كما أن الكتاب في الحقيقة غني بالمعطيات الأدبية والثقافية والفنية، ودسم بالمعلومات والحقائق النقدية الجديدة المتميزة التي أحدثت قطيعة منهجية ومعرفية في التعامل مع التراث الشعري العربي القديم والتعامل مع الحداثة النهضوية الحديثة. و يؤسس الكتاب كذلك لشعرية نقدية جديدة سيتأثر بها بعض النقاد، ولاسيما تلميذ أدونيس الباحث المغربي الدكتور محمد بنيس في كتاباته الشعرية والنقدية للشعر العربي الحديث والمعاصر.
ولكن على الرغم من كل هذا يحصر أدونيس الحداثة في الثابت الديني، أي إن الدين هو عبارة عن عائق ومانع للحداثة الحقيقية ، وأن الشعر الحداثي الحقيقي هو الذي يقوم بالهدم وتفجير الموروثات السائدة والتمرد عن نواميس الدين وتثوير البنية الاجتماعية بالتشكيك في الدين والخروج عن الأصول الثابتة والأعراف الموجودة. لذلك يعد الغموض والمجون والإبهام والتأويل وزعزعة العقيدة والتمرد عن الدين والتشكيك في أصول الأخلاق والقيم السائدة من مظاهر الحداثة الشعرية.
ومن ثم، يعتبر أبو نواس زعيما للحداثة الشعرية بسبب مجونه وشعوبيته، بينما على العكس يعتبر حسان بن ثابت رمزا للثبات وتكريسا للشعرية الشفوية المحافظة.
أي إن أدونيس يجمع تحت راية حداثته الشعرية كل المتمردين والثائرين والمنشقين والمشككين ليسبغ عليهم يافطة الحداثة. وهذا التصور الغريب ينافي الحقيقة العلمية والتاريخية. فالإسلام لم يكن عائقا أو حجرة عثرة في وجه التقدم الإنساني. لأن الإسلام بني على ثنائية العلم( العقل والتقنية) والأخلاق .
فمهما تحضرت أوربا فإن حضارتها مادية كمية لم تهذب أخلاقيا وحضاريا، والدليل على ذلك التوسعات الإمبريالية والاستعمار والعدوان واستغلال الإنسان المعاصر واستلابه آليا ورقميا. ولقد تناسى أدونيس الحداثة العلمية والفكرية التي أنجزت في العصر العباسي وهي حداثة عربية أساسها الإسلام والدين الرباني. كما أن مفهوم الشعر الذي يدافع عنه أدونيس هو مفهوم فني يرتكز على ماهو جمالي شعري بدون التركيز على الوظيفة الحقيقية للشعر. ففي القرآن وخاصة في سورة الشعراء تحديد رائع للشعر والشاعر. فالشعر لاينبغي أن يرتكن إلى المبالغة والكذب والخيال الموغل في الأوهام والشطحات المجردة والانفصال بين القول والفعل. أي ينبغي أن يكون الشعر ذا رسالة صادقة واضحة لا إبهام فيها ولاغموض، ويحمل رسالة التزامية تهدف إلى تهذيب البشرية والدفاع عن الحق وتخدم الإنسان حياتيا وأخلاقيا واجتماعيا. ويعني هذا أن يكون الشعر ذا رسالة نبيلة إنسانية أخلاقية وتطهيرية ترفع الإنسان إلى مراتب الكمال والسعادة الحقيقية. فكيف يعقل أن نعد شعر أبي نواس في المجون والخمر شعرا حداثيا؟!وكيف نعتبر شعر أبي العلاء المعري الذي يشكك في العقيدة شعرا؟! وكيف يعقل أن نقبل الهدم من أجل الهدم أساسا للشعرية الحقيقية؟! فالهدم في منظورنا يستوجب البناء والإصلاح وتحقيق التقدم وإسعاد الإنسان، وإلا فذلك الهدم سواء أكان فنيا أم ثقافيا ماهو إلا من أجل الهد والتخريب العشوائي العابث. أما الحياة فليست لعبا أو مجونا أو فنا فقط، بل هي رسالة إعمار وتشييد لحضارة الإنسان في الأرض مادام خليفة لله فيها. إن أدونيس في هذا الكتاب يدافع عن نفسه ويعطي المشروعية لشعره الغامض الذي خرج فيه عن مميزات الكتابة الشعرية الواضحة والمفهومة والتي تمتاز بالتموسق الإيقاعي والانسجام المألوف. إن أدونيس يتحامل على الدين ويعتبره ثابتا لاينسجم مع الحداثة الشعرية الحقيقية. ويحصر الشعر في اللعب الفني والتعقيد والتجريد المبهم. وإذا كان القرآن وهو أسمى النصوص كتابا واضحا في أروع بلاغة وفصاحة وبيان، فلماذا نريد أن يكون الشعر لغزا محيرا وطلسما معقدا حتى أصبح قراء الشعر يقلون يوما عن يوم، فبدأت الدواوين الشعرية تتكدس في المكتبات دون أن يبحث عنها أحد ماعدا النصوص المتميزة الجيدة التي نجحت في خلق تواصل حميمي مع القراء.
خاتــــمة:
وبناء على ماسبق، يمكن القول: إن كتاب أدونيس" الشعرية العربية" هو امتداد لكتاب الثابت والمتحول وتلخيص لأفكاره وقضاياه. وعلى الرغم من تصوراته الحداثية والجديدة، إلا أن هذا الكتاب مثل صنوه الأول يحمل أطروحات التشكيك والطعن في الثابت الديني باعتباره عائقا جوهريا أمام الحداثة الشعرية العربية الحقيقية. ومن ثم، فالكتاب يحاول أن يعطي الضوء الأخضر لممارسته الشعرية التي لقيت ردود فعل كثيرة من المبدعين والنقاد باعتبارها كتابة غامضة ومبهمة لايفهمها إلا القليل من المثقفين في الوطن العربي.


المصدر: مجلة أقلام

نکاتی در خصوص ترجمه حروف جر عربی به فارسی

نکاتی در خصوص ترجمه متون عربی به فارسی

به ادامه مطلب کلیک کنید

▪ معنای حروف جر و کاربرد آنها در جمله عبارتند از :

بـ = به ، بوسیله ، با (این حرف برای قسم نیز به کار می رود ) مانند باللهِ = به خدا قسم ، کتبتُ بالقلمِ = با قلم نوشتم ، اِذهب بِسلام = برو به سلامت ، ذهبتُ بهِ الی البیت = او را به خانه بردم .

گاهی حرف جر «ب» بصورت «از» ترجمه می شود ؛ مثال :

تتزیَّنُ الارضُ باللباس الاخضَرِ و العیونُ تَتَمتَّعُ بها : « زمین با جامه ی سبز تزیین می شود و دیدگان از آن لذت می برد ».

▪ نکته ۱

فعل « قام » هر گاه همراه حرف جر « ب » بیاید به معنای « انجام داد » ، « پرداخت » می باشد ؛ مثال :

قام الطّلابُ بتلاوهِ القرآن : « دانش آموز به تلاوت قرآن پرداخت » .

کَ = مثل ، مانند کالنهرِ (مانند رود ) احمدُ کالأََسد : « احمد مانند شیر است » .

لـِ = برای – مالِ لِمحمدٍ (برای محمد ) لَکَ ولِی = برای تو و من

ت = این حرف جر برای قسم به کار می رود ؛ مثال : تَاللهِ = بخدا قسم تَرَبّی = به پروردگارم سوگند

▪ نکته ۲

فعل مضارع اگر با لام امر همراه باشد معادل مضارع التزامی در زبان فارسی ترجمه می شود ؛ مثال :

لِنَذهَب الی الصف : « باید به کلاس برویم » . لِأکتُب: باید بنویسم . لِیجلسنَ : باید بنشینند (آن چند زن)

لِیَعلمِ الانسان أنَّ جمیعَ الکائناتِ مَسخّرهٌ له : انسان باید بداند که همه ی موجودات تحت اختیار او هستند .

▪ نکته ۳

فعل کان همراه با حرف لـِ باشد به معنای داشتن ترجمه می شود ؛ مثال : کان لی کتابٌ : کتابی داشتم .

● نکته ۴

فعل مضارع منصوب اگر همراه لـِ به صورت مضارع التزامی ترجمه می شود ؛ مثال :

لنطالعَ کثیراً لِننجحَ فی الامتحان باید زیاد مطالعه کنیم تا در امتحان قبول شویم .

▪ نکته ۵

لام لـِ ناصبه فعل مضارع لام تعلیل نامیده می شود . زیرا این حرف بیانگر علت انجام کار است ؛ مثال :

اَحترِمُ والدیَّ لإنالَ رضا اللهِ : به پدر و مادرم احترام می گذارم برای اینکه به خشنودی خدا نائل شوم .

▪ نکته ۶

فرق لِ ناصبه با لـِ امر در صیغه هایی که به حذف حرف ن می انجامد و یا در صیغه های جمع مونث که از نظر شکل ظاهری یکسان می باشند تنها در متن جمله است که می توان به فعل امر و یا مضارع منصوب بودن آنها پی برد ؛ مثال

التلامیذُ لِیَکتُبوا رسالهً بمعلّمهم : دانش آموزان باید نامه ای به معلمشان بنویسند .

التلامیذُ یذهبونَ الی الصفِّ لیکتُبوا رسالهً بمعلّمهم : دانش آموزان به کلاس می روند تا نامه ای به معلمشان بنویسند

● فارسی به عربی

الان زنگ خورد ، برویم به کلاس : قَرَعَ الجرسُ الآنَ ، لِنذهبْ الی الصفِّ .

▪ نکته ۱

اگر حرف لـَ بر سر اسم یا خبر اِنّ وارد شود به معنای مسلماً ، یقیناً ترجمه می شود مثال :

اِنّ الانسان لَفی خُسرٍ : مسلماً انسان در زیانکاری است .

اِنّ فی هذا لَعجباً : مسلماً در این تعجب است .

اِنَّکَ لَوَلَدٌ عاقٌ ! : واقعا تو فرزند نفرین شده ای هستی .

وَ = اگر حرف عطف باشد به معنای سپس ، پس ، و ، یا می باشد ؛ مثال : رأیتُ محمداً و احمدَ «محمد و احمد را دیدم 

▪ نکته ۲

هر گاه «و» واو حالیه باشد به معنای در حالیکه ، می باشد : ذَهَبَ علیُّ والشمسُ طالعهٌ : علی رفت در حالیکه خورشید طلوع کرده بود .

▪ نکته ۳

جمله ی حالیه با توجه به نیاز جمله (ماضی ، مضارع ، ماضی استمراری و ... ) ترجمه می شود .

ماضی + ماضی = ماضی بعید

خرجنا مِن الصّفِ و قد علَّمنا اشیاءَ کثیرهً : از کلاس خارج شدیم در حالیکه چیزهای زیادی آموخته بودیم بجای آموختیم .

ماضی +مضارع = ماضی استمراری

رایت ُ صدیقی و هو یَتکلّمُ باللّغهِ العربیه : دوستم را دیدم در حالیکه به زبان عربی صحبت می کرد . به جای صحبت می کند .

▪▪ تذکر

در ترجمه ی جمله های حالیه ابتدا باید صاحب حال را بیاوریم سپس با افزودن در حالیکه ، بخش دوم جمله را ترجمه کنیم ؛ مثال :

اِنَّ المنافقینَ یُخادعونَ الله و هو خادِعُهم : منافقان خدا را فریب می دهند و در حالی که خدا فریب دهنده ی آنها است .

▪ نکته ۴

جمله حالیه را می توان پیش از اتمام جمله ی پایه ترجمه کرد مثال :

خَرَجَ الطلابُ من الصفِّ وَهم یَتحاورون : دانش آموزان در حالی که با صحبت می کردند از کلاس خارج شدند .

توجه : در زبان عربی اگر بخواهند برای مضاف الیه ، معطوف ذکر کنند غالباً معطوف را پس از مضاف الیه می آورند : مانند : لأنّها تَضمَن سلامه الامُهِ و سعادتها : زیرا ساختار سلامه و سعاده و الأمهِ در زبان عربی فصیح کاربرد زیادی ندارند در این گونه موارد باید ساختار زبان فارسی را رعایت کنیم و بگوئیم زیرا آن سلامت و سعادت ملت را تضمین می کند .

▪ نکته ۵

اگر چند فعل استمراری و یا بعید بر یکدیگر عطف شوند «کان» فقط یکبار در ابتدای آن ذکر می شد ؛ مثال :

کان الطلابُ یطالعونَ دروسَهم و یکتبونَ و اجباتِهم : « دانش آموزان درسهایشان را مطالعه می کردند و تکالیف خود را می نوشتند .

مُنذُ = از ، از زمانی که ، هنگامیکه مُنذُالیومِ = از امروز مُذ= از ، از زمانی که ، هنگامیکه

ما رأیتُهُ مُذیومِ الاَحد = از روز یکشنبه او را ندیده ام .

خَلا = بجز ، مگر ، جز مثال : ما ذَهَبَ خلا محمدٍ : بجز محمد نرفت .

رُبَّ = گاهی ، چه بسا (این حرف عمدتا زائد است و مای کافه بر سر آن قرار می گیرد ). مثال : رُبَّما سعیدٌ قائمٌ : چه بسا سعید ایستاده است .

حاشا = بجز ، مگر ، مثال : ضربتُ القومَ حاشا احمد : همه انها را بجز احمد زدم .

مِن = از ، مثال : مَرِضَ مِن یومِ الجمعهِ : « از روز جمعه مریض شد » .

▪ نکته ۶

اگر حرف جر مِن بعد از اسم تفضیل بیاید صفت تفضیلی « تر » در زبان فارسی است مثال : أنتَ اَفضَلُ مِن علیٍّ : تو از علی برتر هستی .

▪ نکته ۷

اگر اسم تفضیل مضاف واقع شود معادل صفت عالی « ترین» در زبان فارسی است و عمدتاً مضاف الیه آن جمع است .

أنتَ اَفضلُ التلامیذِ : تو برترین ، دانش آموز هستی .

عَدا = بجز ، مگر ذَهَب القومُ عَدا جعفرٍ : همه مردم بجز جعفر رفتند .

فی = در ، با عبدالله فی الدار : عبدالله در خانه است – جاء فی القوم : با مردم آمد .

عَن= از سأرحَل عَن بِلادٍ أنتَ فیها : از شهرهایی که تو در آنهایی سفر نخواهیم کرد .

علی = بر ، روی ، بالا حُمِلَ علی الدابَّه : بر چهار پا حمل شد .

حَتی = تا أکلتُ السمکهَ حتی رأسها : ماهی را تا سرش خوردم .

▪ نکته ۸

فعل مضارع منصوب اگر همراه حتی بیاید بصورت مضارع التزامی ترجمه می شود ؛ مثال :

نَصعَدُ الجبالَ حَتی نَبلغ القمّهَ : از کوه بالا می رویم تا به قله برسیم

اِلی = تا ، به ، سوی –مثال : دَرَسَ الی السماءِ : تا شب درس خواند – سار الی البیت : به خانه رفت .

● معانی حروف عطف و نکات پیرامون آنها

ثُمَ – وَ فـ = پس ، سپس – مثال : قام سعیدٌ و جعفرٌ : سعید و جعفر ایستادند.

اَم = یا مثال : أقریبٌ اَم بعیدٌ : آیا دور است یا نزدیک

اَو = یا مثال : نحن أو أنتم علی الحقِّ : حق با ما یا شماست – جالِس العلماءُ اَو الزهَاد : با اهل علم یا پارسایان همنشینی کن

بَل = بلکه (عمدتا قسمت اول جمله قبل از بل منفی ترجمه می شود ) مثال : ذهب محمدٌ بل سعیدٌ : محمد نرفت بلکه سعید رفت .

لا= نه – مثال : ضَرَبَ احمدُ لا مرتضی : احمد زد مرتضی نزد .

▪ نکته ۱

لای نفی جنس به معنای «هیچ ...... نیست » ترجمه می شود . مثال : لارَجُلَ فی الدارِ : هیچ مردی در خانه نیست .

▪ نکته ۲

گاهی لا حرف جواب است به معنای خیر ، نه مثال : أقام سعید ؟ آیا سعید برخاست ؟ در پاسخ می گویند : لا : خیر

▪ نکته ۳

دقت شود که اگر در ترجمه ی یک متن فارسی به عربی حرف عطف وجود داشت باید کلمه معطوف علیه در حرکت و کاربرد ضمایر تبعیت کند . مثال برای اینکه استقلال و آزادگی خود را حفظ کنیم باید در مقابل انحرافات ایستادگی کنیم .

یجب أن نَقِفَ اَمام الانحرافاتِ لکی نحتفظ باستقلالنا و حریتنا .

▪ نکته ۴

لا ی نفی یا نافیه منفی بر سر مضارع قرار می گیرد و بر انجام نشدن کار یا حالتی درزمان حال و آینده دلالت می کند و غیر عامل است . مثال : لایَجلِسُ محمدُ: محمد نمی نشیند .

▪ نکته ۵

لا ی نهی یا ناهیه بر سر فعل مضارع می آید و در ترجمه آن از واژه ی نباید استفاده می شود به عبارت دیگر فعل مضارع را به مضارع التزامی منفی تبدیل می کند . البته می توان در ترجمه لفظ باید را به کار نبرد اما حتما فعل جمله باید به صورت منفی ترجمه شود .

لایَجلِسُ سعیدٌ: سعید نباید بنشیند . لایَجلِس سعیدٌ : سعید باید ننشیند .

لا اَذهب : نباید بروم ، باید نروم

توجه داشته باشید اگر قبل از حرف لا ، حرف ناصبه فعل مضارع قرار بگیرد لای حرف نافیه و فعل مضارع منصوب است مثال :

اِجتَهَد حَتی لا تَسخرَ : تلاش کن تا زیان نبینی .

دانلود کتابهای عالم المعرفه1 + دانلود کتاب شهر در شعر عربی معاصر

التحميل	المــــؤلف	العنوان
دانلود	د مصطفى ناصف	اللغة والتفسير والتواصل
	ترجمة د عدنان عباس علي	جوته والعالم العربي
	ندوة بحثية	الغزو العراقي للكويت
	د مختار علي ابو غالي	المدينة في الشعر العربي المعاصر
	ترجمة د جمال احمد الرفاعي	اليهود في البلدان الاسلامية
	د سعيد اسماعيل علي	فلسفات تربوية معاصرة
	ترجمة كامل يوسف حسين	الفكر الشرقي القديم
	د شاهر جمال آغا	الزلازل
	ترجمة مجموعة من المترجمين	جيران في عالم واحد
	د حسن نافعة	الامم المتحدة في نصف قرن
	د اكرم قانصو	التصوير الشعبي العربي
	ترجمة احمد فؤاد بلبع	الصراع على القمة

دانلود دیوان سميح القاسم

http://www.4shared.com/office/38TC6Pqx/___online.html

دانلود mp3يا ديوان صوتي سميح القاسم

http://www.4shared.com/file/WZO4WdvX/Samih_alkassime-Anfasse_2.html

دانلود کتاب نقد آثار جبران خلیل جبران

الشابي و جبران

التليسى, خليفة محمد.

-

-

دانلود کتاب

دانلود کتاب صحیفه سجادیه

الصحيفة السجادية الكاملة

زين العابدين, ابوالحسن على بن الحسين بن على بن ابى طالب الهاشمى القرشى 38-94هـ.-الصدر, السيد محمد باقر،

-

-

دانلود کتاب

دانلود کتاب الصحيح من سيرة النبى سید جعفر مرتضی العاملی

الصحيح من سيرة النبى الأعظم	جعفر مرتضى العاملي	الطبعة الرابعة دار الهادي و دار السيرة	1995 - 1415	دانلود کتاب
الصحيح من سيرة النبى الأعظم الجزء 02	جعفر مرتضى العاملي	الطبعة الرابعة دار الهادي و دار السيرة	1995 - 1415	دانلود کتاب
الصحيح من سيرة النبى الأعظم الجزء 03	جعفر مرتضى العاملي	الطبعة الرابعة دار الهادي و دار السيرة	1995 - 1415	تحميل الكتاب
الصحيح من سيرة النبى الأعظم الجزء 04	جعفر مرتضى العاملي	الطبعة الرابعة دار الهادي و دار السيرة	1995 - 1415	تحميل الكتاب
الصحيح من سيرة النبى الأعظم الجزء 05	جعفر مرتضى العاملي	الطبعة الرابعة دار الهادي و دار السيرة	1995 - 1415	تحميل الكتاب
الصحيح من سيرة النبى الأعظم الجزء 06	جعفر مرتضى العاملي	الطبعة الرابعة دار الهادي و دار السيرة	1995 - 1415	تحميل الكتاب
الصحيح من سيرة النبى الأعظم الجزء 08	جعفر مرتضى العاملي	الطبعة الرابعة دار الهادي و دار السيرة	1995 - 1415	تحميل الكتا

دانلود کتاب درباره سیره حضرت رسول (ص)

_{^{السيرة النبوية}} 

 _{^{ابن اسحاق، ابو بكر محمد بن اسحاق بن يسار بن جبار المطلبى المدنى،-سعد، طه عبد الرءوف،}} 

 _^- 

 _^- 

_{^{دانلود کتاب}}

_{^{السيرة النبوية}} 

 _{^{المطهرى, مرتضى.-الخليلى, جعفر صادق،}} 

 _^- 

 _^- 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية}} 

 _{^{أبي الحسن علي الحسني الندوي}} 

 _{^{المطبعة العصرية}} 

 _^- 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية}} 

 _{^{دحلان, احمد بن زينى.}} 

 _^- 

 _^- 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية}} 

 _{^{دحلان, احمد بن زينى.}} 

 _^- 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية   دحلان, احمد بن زينى.   -   -}} 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية : محمد رسول الله و الذين معه - حجة الوداع - وفاة الرسول   عبد الحميد جودة السحار   -   -}}  

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية الصحيحة : محاولة لتطبيق قواعد المحدثين فى نقد روايات السيرة النبوية   العمرى، اكرم ضياء.   -   -}}  

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية الصحيحة : محاولة لتطبيق قواعد المحدثين فى نقد روايات السيرة النبوية 01   العمرى، اكرم ضياء.   -   -}} 

^-	^دانلود کتاب

  _{^{السيرة النبوية في القرآن الكريم   د عبد الصبور مرزوق   الهيئة المصرية العامة للكتاب   -}}  

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية في مفهوم القاضي عياض د أحمد جمال العمري الطبعة الأولى دار المعارف 1988}}

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لابن هشام ابى محمد عبد الملك بن هشام المعافرى   طه عبد الرؤف سعد   -   -}}

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لابن هشام الجزء 04 أبي محمد عبد الملك ابن هشام المعا رفي دار الجيل 1975}}

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 01 - 03   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}}  

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 01 - 04   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}}

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 01 - 07   إبن إسحاق   قطاع الثقافة}}  

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 01 - 10   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}} 

^-	^دانلود کتاب

  _{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 02   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}} 

^-	^دانلود کتاب

  _{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 02 - 03   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}}

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 02 - 04   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}} 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 02 - 05   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}} 

^-	^دانلود کتاب

  _{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 02 - 07   إبن إسحاق   قطاع الثقافة   -}}  

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 02 - 08   إبن إسحاق   قطاع الثقافة}} 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لإبن إسحاق 05   إبن إسحاق   قطاع الثقافة}} 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية لأبن هشام   طه عبد الرؤوف سعد   -   -}} 

^-	^دانلود کتاب

_{^{السيرة النبوية و اخبار الخلفاء   البستى, ابوحاتم محمد بن حبان بن احمد بن حبان بن معاذ بن معبد, 270-354هـ.-الفقى، سعد كريم،   -   -}}  

^-	^دانلود کتاب

مقاله بررسی سیر تاریخی ترجمه عربی به فارسی

ترجمه
ترجمه، گردانیدن گفتار یا نوشتاری از زبانی به زبان دیگر؛ یا تحویل و تبدیل بیانی به بیان دیگر برای روشن‌تر کردن مفهوم سخن است. در این مقاله سیر تاریخی ترجمه متون مکتوب، از آغاز ظهور فرهنگ اسلامی، به زبانهای قلمرو اسلام، و از این زبانها به زبانهای اقوام و سرزمینهای دیگر بررسی شده است.
فهرست:
عنوان صفحه
.I مفهوم لغوی و اصطلاحی ترجمه 16
.II نخستین ترجمه ها به عربی 17
.III ترجمه از سنسکریت و پهلوی به عربی 24
.IV ترجمه از عربی به عبری 33
.V ترجمه از عربی و فارسی به یونانی 34
.VI ترجمه از عربی به لاتینی و دیگر زبانهای اروپایی 36
.VII ترجمه از عربی و فارسی به ترکی شرقی 45
.VIII ترجمه به ترکی در آسیای صغیر و قلمرو عثمانی 47
.IX ترجمه از فارسی به زبانهای اروپایی 51
.X ترجمه از فارسی به اردو 54
.XI ترجمه از زبانهای اروپایی به فارسی 56
.XII ترجمه از انگلیسی به فارسی 59
.XIII ترجمه در آسیای جنوب شرقی 68
.I مفهوم لغوی و اصطلاحی ترجمه
ریشه رباعی "ترجم" وام‌گرفته از زبان آرامی است؛ وجه وصفی آن "ترجمان"، نه تنها در ریشه، بلکه در ریخت نیز آرامی است و مستقیماً از آن زبان گرفته شده است (فرنکل، 280؛ برای ضبطهای سریانی تَرگمانا و تُرگْمُنا، نک‍ : کوستاز، 397). معنای کهن‌تر واژه در آرامی بلند سخن گفتن است (گزنیوس، 1076) و چنین می‌نماید که در فرآیند نقل استلزامی، به معنای مفهوم سخن گفتن، و در فرآیند تضییق معنایی، به معنای مفهوم گفتن سخن نامفهوم، یا برگرداندن به زبانی دیگر به کار رفته است. مهم‌ترین کاربرد تاریخی این ریشه در پیش از اسلام، برای ترجمه های آرامی کتاب مقدس است که "تَرگوم" خوانده می‌شد.
کاربردهای مربوط به آغاز عصر اسلامی نشان می‌دهد که واژه ترجمان به معنای عام مترجم در میان عرب معمول بوده، و نمونه هایی از آن در حدیث نبوی نشان داده شده است (مثلاً نک‍ ‍: بخاری، 2/512؛ مسلم، 2/703). در یک فرآیند استعار‌ی، از آن روی که گاه فهم قرآن با دشواری رو به رو ست و نیاز به بیان کننده دارد، از همان عصر صحابه، تعبیر ترجمان قرآن برای مفسر به کار رفته است، بدون اینکه انتقال از زبانی به زبانی ملحوظ باشد
بدین ترتیب معنای ثانوی ترجمان، یعنی سخن گوینده از سوی کسی، یا بیان کننده سخن کسی شکل گرفته است. نمونه های محدودی از کاربرد مصدر ترجمه در این معنا را دست کم تا سده 5ق می‌توان سراغ گرفت، اما در دوره های بعد، به فراموشی سپرده شده است(نک‍ : مبرد، 2/89؛ طبری، 1/452، 454؛ ابن ‌حبان، 5/522؛ جرجانی، 201؛ غزالی، 1/89). در عنوان کتابی تألیف ابوعدنان سلمی، با ضبط "غریب الحدیث و ترجمته"، از ترجمه تبیین و تفسیر اراده شده است (ابن‌ ندیم، 51).
درگامی پسین، باید به ساخت‌ معنای "بسط سخن" اشاره کرد که به نظر می‌رسد در عصر تدوین برپایه معنای ثانوی ترجمان ساخته شده است. ترجمه به معنای "بسط سخن" در نمونه هایی از اوایل سده 3ق به بعد دیده می‌شود و در عموم آنها، ناظر به مبحثهای بسط داده شده در یک کتاب است. در این کاربرد ترجمه، تقریباً معنای فصل از یک کتاب را دارد (مثلاً نک‍ : شافعی، 1/145، 178، جم‍ ؛ ابن‌ خلاد، 330، 332، جم‍ ؛ طبرانی، 3/360، 363، جم‍ ‌). در مواردی محدودتر کاربرد آن به معنای مبحثی و بابی از یک دانش دیده می‌شود (مثلاً نک‍ : حاکم، 4/295). در مواردی نیز کاربرد آن به معنای جزء و کراسه‌ای از کتاب قابل مشاهده است (مثلاً نک‍ : خطیب، 2/9، 11/255).
با ساخت یافتن اصطلاحاتی دیگر ناظر به اجزاء یک تدوین مانند کتاب، فصل و باب، کاربرد ترجمه در این معنا پس از سده 4ق، روی به ندرت نهاده است (موارد نادر، مانند: ابونعیم، المسند المستخرج، 3/325، مسند ابی حنیفة، 68؛ ابن خلدون، 1/462). گاه تعبیر "ترجمة الباب" نیز به کار رفته است (بیهقی، 4/ 208، 228، جم‍ (.

یکی از زمینه ها برای ادامه کاربرد ترجمه به معنای مبحثی از یک کتاب، در آنجاست که امکان به کارگیری اصطلاحاتی چون فصل و باب وجود نداشته است. شاخص‌ترین مورد، درباره کتب رجالی است که بخشی کوچک را به شرح حال هر فرد اختصاص داده‌اند و می‌توان در ارجاع به آن بخش، از تعبیر ترجمه بهره گرفت. در نوشته های مربوط به سده 4ق، چنین ارجاعاتی آغاز شده (مثلاً نک‍ ‍: ابن ابی حاتم، 1(2)/288، 2(1)/320)، و از سده 5ق، روی به کثرت نهاده است (بیهقی، 2/ 29؛ ابونعیم، حلیة...،7/159، جم‍ ، تمام، 32‌).
همین کاربرد، زمینه آن بوده است تا از همان سده 4ق، به تدریج ترجمه به معنای آنچه مربوط به یک فرد می‌شود، موضوعیت یابد. در سده 5ق، اصطلاح "ترتیب بر اساس تراجم" در مسندنویسی اهل سنت به کار گرفته شد و مقصود از آن، شماری از مسانید بود که احادیث را نه تنها بر اساس صحابه، بلکه بر اساس راویان از صحابه، و با اختصاص دادن هر بخش به روایت یک تابعی از صحابی، طبقه‌بندی کرده بودند (نک‍‌ : ذهبی، 16/84، به نقل از حاکم) و این سبک و این اصطلاح در سده های بعد، همچنان در میان محدثان رواج محدود خود را حفظ کرد (نک‍ ‍: ضیاء مقدسی، 1/210، 367، جم‍ ؛ ابن جماعه، 110).
مسیر دیگر برای "آنچه مربوط به یک فرد می‌شود"، تخصیص معنایی ترجمه به "شرح حال" بود؛ این کاربرد از سده های میانی چنان گسترش یافت که به رایج‌ترین تعبیر برای شرح حال تبدیل شد و همواره یکی از شایع‌ترین معانی تاریخی ترجمه بود (برای نمونه ها، نک‍ : ذهبی، 1/53، جم‍ ؛ ابن‌ کثیر، 6/251؛ ابن حجر، 1/2؛ ابن قطلوبغا، عنوان اثر).
در پایان باید به معنای کم شناخته دیگری از ترجمه اشاره کرد. از سده 3ق، ظاهراً با تعمیم رابطه دال و مدلولی ترجمه و "مترجَم "، ترجمه به معنای "عنوان" نیز به کار رفته، و به طور خاص، برای عناوین کتب کاربرد یافته است (نک‍ : مسعودی، 1/21، 23، جم‍ ؛ ابن ندیم، 83، 378؛ نجاشی، 143، 216، 324، 329؛ حتى ناظر به نویسنده، نک‍ ‍: جاحظ، المحاسن...، 3؛ ناظر به عمل تألیف، نک‍ : غزالی، 1/104). تعبیر ترجمه به ندرت برای عنوان بابها نیز به کار رفته، و به همین‌ معنا، دهلوی، بر "تراجم ابواب" الصحیح بخاری شرح نوشته است (نک‍ : سراسر اثر).
در بازگشت به مأنوس‌ترین معنای ترجمه، یعنی برگرداندن از زبانی به زبان دیگر، باید گفت پس از نهضت ترجمه و رونق گرفتن ترجمه متون در جهان اسلام، در کنار تعبیر ترجمه که معنایی عام داشت، تعبیرهایی اخص به کار گرفته شد که ناظر به ترجمه متون بود (مثلاً نک‍ : ابن ندیم، 126، 132، 225، 304-305). البته تعبیر ترجمه که از پیش‌تر نیز بدین معنا به کار می‌رفت، در سایه اصطلاح نقل حتى در باب ترجمه متون، به حاشیه رانده نشد (نک‍ : جاحظ، البیان...، 1/173؛ ابن ‌ندیم، 347، جم‍ ‌). تعبیر تفسیر به معنای ترجمه را نیز می‌توان در مواردی بازیافت و به خصوص نمونه های آن درباره ترجمه های قرآن، دیده شده است (نک‍ ‍: ه‍ د، ترجمه قرآن).
مآخذ: ابن ‌ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1371ق/1952م بب‍ ؛ ابن ‌ابی شیبه، عبدالله، المصنف، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، 1409ق؛ ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، 1406ق/1986م؛ ابن‌ حبان، محمد، الصحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1414ق؛ ابن‌ حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، 1396ق/1976م؛ ابن خلاد رامهرمزی، حسن، المحدث الفاصل، به‌کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، 1404ق؛ ابن ‌خلدون، مقدمة، بیـروت، 1984م؛ ابن سعـد، محمد، الطبقات الکبـرى، بیروت، دارصادر؛ ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، 1962م؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش شوقی ضیف، بیروت، 1403ق؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، 1351ق/1932 م؛ همو، مسند ابی‌حنیفة، به کوشش نظر محمد فاریابی، ریاض، 1415ق؛ همو، المسند المستخرج على صحیح مسلم، به کوشش محمد حسن شافعی، بیروت، 1996م؛ بخاری، محمد، الصحیح، به کوشش مصطفى دیب البغا، بیروت، 1407ق/1987م؛ بیهقی، احمد، السنن الکبرى، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، 1414ق/1994م؛ تمام دمشقی، مسند المقلین ( المنتقی)، به کوشش مجدی فتحی سید، قاهره، 1989م؛ جاحظ ، عمرو، البیان و التبیین، به کوشش فوزی عطوی، بیروت، دارصعب، 1968م؛ همو، المحاسن و الاضداد، بیروت، مکتبة العرفان؛ جرجانی، عبدالقاهر، دلائل الاعجاز، به کوشش محمد تنجی، بیروت، 1995م؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1411ق/1990م؛ خطیب، بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ دهلوی، ولی‌الله، شرح تراجم ابواب صحیح البخاری، حیدرآباد دکن، 1368ق/1949م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405/1985م؛ رسائل اخوان الصفا، به کوشش خیرالدین زرکلی، قاهره، 1347ق/1928م؛ شافعی، محمد، الام، بیروت، دارالمعرفه؛ ضیاء مقدسی، محمد، الاحادیث المختارة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، 1410ق؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الاوسط، به کوشش طارق بن عوض‌الله بن محمد و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، 1415ق؛ طبری، التفسیر، بیروت، 1405ق؛ غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه؛ مبرد، محمد، الکامل، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و سید شحاته، قاهره، دارنهضة؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق/1966م؛ مسلم بن حجاج، الصحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1955م؛ نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407ق؛ نهج‌البلاغة؛ نیز:
Costaz, L., Dictionnaire syriaque-français, Beirut, 1986; Fränkel, S., Die aramäischen Fremdwörter im Arabischen, Leiden, 1886; Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, tr. E. Robinson, ed. F. A. Brown, Oxford, 1955.
احمدپاکتچی

II نخستین ترجمه ها به عربی
در تاریخ ترجمه، گذشته از روایاتی که درباره ترجمه آثاری در کیمیا، احکام نجوم و پزشکی در ثلث آخر سده 1ق به دست ما رسیده است و مستقیماً به موضوع مربوط می‌شوند، باید به گزارشهای هرچند کوتاه و گاه مبهم برخی منابع کهن درباره توجه مسلمانان (یا به عبارت دقیق‌تر: اعراب) به علومی چون پزشکی، کیمیا و نجوم و به ویژه آثاری که گویند در این روزگار تصنیف شده است، توجه کرد. اگر گزارشهای جاحظ، ابن ندیم و دیگران درباره توجه خالد بن یزید بن معاویه به علوم و نگارش آثاری در این زمینه در روزگار وی بهره‌ای از واقعیت داشته باشد، به ناچار باید پذیرفت که گونه‌ای از فرایند انتقال دانسته1‌های یونانی، ایرانی و هندی به جهان اسلام ــ حتى اگر نتـوان آنها را به هر دلیلـی دانـش2 (یـا علم) نـامیـد ــ در این روزگار در جریان بوده است، زیرا این علوم تا آن روزگار در میان اعراب سابقه نداشت (درباره میزان آگاهی اعراب از پزشکی، نک‍ : ه‍ ‌د، 13/641-642؛ درباره آگاهی آنان از سایر علوم، نک‍ : ه‍ ‌د، نجوم، ریاضیات، کیمیا) و آنان به ناچار این دانستنیها را از حوزه های فرهنگی کهن ایران، مصر و حران کسب کرده بودند که در این سالها تحت سیطره آنان درآمده بود. ناگفته پیدا ست که در فرایند انتقال این دانسته ها به حوزه فرهنگ عربی، کسانی دست داشته‌اند که به جز عربی، دست کم یک زبان دیگر (سریانی، یونانی یا پهلوی) می‌دانسته‌اند و برای انتقال این دانسته ها از زبان اصلی به این زبان، گونه‌ای " ترجمه"، هرچند به صورت شفاهی و در ابتدایی ترین شکل، در کار بوده است. اگر از این دیدگاه به تاریخ ترجمه بنگریم، بحث درباره اصالت تألیفات منسوب به خالد بن یزید و نیز تألیفات پزشکی ماسرجویه یهودی و تیاذوق به همان اندازه ترجمه های منسوب به این روزگار اهمیت خواهند داشت.
1. knowledge 2. science 3. Jabir... 4. "The Antiquity…" 5. Die Nature… 6. "Ңālid…"
7. GAS. 8. "Alchemy"...
ترجمه به عربی در روزگار امویان: چنان که خواهیم گفت، در منابع کهن، نخستین ترجمه های جهان اسلام به سالهای آغازین خلافت شاخه مروانی امویان منسوب شده است؛ اما در 1910م هنری استاپلتن و رزق الله عزو با استناد به عبارتی که در پایان دست‌نویسی بسیار متأخر از روایت عربی 6 کتاب منسوب به زوسیموس (کیمیاگر یونانی‌مآب مصری سده 4 یا 5م) آمده بود، با تردید از احتمال ترجمه این کتاب به عربی در ربیع الآخر 38 سخن گفتند (نک‍: استاپلتن و عزو، 67, 88). استاپلتن در 1953م نیز هنگام رد نظر کراوس ("جابر...3"، II/297 )درباره جعلی بودن ترجمه‌ای منسوب به روزگار خالد، ترجمه در روزگار معاویه را مسلم فرض کرد ("قدمت...4"، 7). پژوهشگران تاریخ شیمی این دیدگاه را چندان شایسته توجه ندانسته‌اند و تنها شمار اندکـی از آنان چون اولمان (نک‍ : "طبیعیات...5"، 152، "خالد...6"، 182، که پذیرش این تاریخ توسط کونیچ را نشانه خوش بینی او می‌داند) و دانلپ (ص 64-65) در نادرستی این نظریه چند سطری نوشته‌اند؛ اما سزگین که در"تاریخ نگارشهای عربی7" همواره با ساده انگاری بیش از اندازه هر قرینه ناچیزی را که از قدمت بیشتر اعراب در توجه به علوم و ترجمه آثار علمی نشان داشته باشد، پذیرفته، در این مورد نیز، حتى با قاطعیتی بیش از یابندگان دست نویس، بر درستی این نظریه پافشاری کرده است (GAS, IV/19, 74-75). در حالی که جُنگ دربر دارنده این رساله به گفته خود سزگین (همان، (V/417 در سده 11ق (و البته طبق نظر استاپلتن و عزو، 57، در سده 9ق) کتابت شده است و در پذیرش چنین تاریخ کهنی نمی‌توان به نسخه‌ای این‌سان متأخر استناد کرد. البته سزگین نقل قول جابر بن حیان از علی (ع) درباره کیمیا را نشانه وجود برخی اطلاعات درباره کیمیا در میان فرهیختگان عرب و قرینه‌ای مناسب برای پذیرش ترجمه آثار زوسیموس در 38ق می‌داند (GAS, IV/22؛ نیز نک‍ : روسکا، "کیمیا...8"، 36، که‌ اشاره‌ای گذرا و انکارآمیز به آگاهی علی(ع) از مباحث کیمیا دارد).
جابر بن حیان در کتاب الامامه (و نیز کتاب الحجر که این یکی به دست ما رسیده) به‌نقل از "خطبه بیان" منسوب به علی(ع) آورده است که از وی درباره "وجود کیمیا" پرسیدند و ایشان نیز افزون بر تأیید وجود چنین علمی برخی دانسته های خود از این علم را بر یاران و فرزند خود آشکار ساخت (جابر، "کتاب الحجر"، 22). اما در متنی که امروزه از نهج البلاغه در دست داریم، نه این خطبه و نه حتى واژه کیمیا نیامده است. البته سزگین می‌توانست در تقویت نظریه خود به شواهد دیگری نیز استناد کند؛ از جمله آنکه رشید ابن زبیر (سده 5ق) نیز در روایتی جالب و افسانه‌وار، آورده است که خاقان چین کتابی مشتمل بر رازهای علوم مختلف را چون تحفه‌ای گران‌بها برای معاویه فرستاد. این کتاب بعدها به خالد بن یزید رسید و او به مدد مطالب آن در "الصنعة" (درباره کاربرد اصطلاحی این واژه و تفاوت احتمالی آن با کیمیا، نک‍ : ه‍ ‌م) و جز آن کارهای شگرف کرد (ص 9-10).
اما چنیـن می‌نماید که برای اثبات وجود ترجمه آثاری در باب کیمیا به شواهد و قراین بیشتری نیاز باشـد. در اینجا باید از گزارش جالب توجه مسعودی نیز یاد شود. به گفته وی، معاویه بنا بر عادت تا پاسی از شب می‌خوابید و سپس برمی‌خاست تا کتابدارانش کتابهایی درباره سیاستها، جنگها و نیرنگهای سلاطین برایش بخوانند (3/222؛ نیز عش، 12-13). اگـر روایت مسعودی را درست انگـاریم، با توجه به اینکـه زبان اصلـی داستانهایی این چنیـن، بیشتر پهلوی و در غیر این صورت سریانی یا یونانی بوده است، می‌توان گفت که خوانندگان این روایات یا ترجمه عربی آنها را در دست داشته‌اند، یا به احتمال بیشتر آنها را به صورت هم‌زمان به عربی ترجمه می‌کرده‌اند.
پرداختن خالد بن یزید به علوم، به ویژه کیمیا، نجوم (قاعدتاً احکام نجوم) و پزشکی و ترجمه برخی آثار علمی به عربی در روزگار وی، نکته‌ای است که در برخی منابع متقدم و نیز آثار بسیاری از پژوهشگران معاصر بدان اشاره شده است (مثلاً، رایتسنشتاین، 67-73؛ مکنسن، 52-56؛ گرونباوم، 31). منابع کهنی را که بدین موضوع پرداخته‌اند، می‌توان به 3 دسته تقسیم کرد. در برخی منابع تنها به توجه خالد به علوم (بیشتر کیمیا) و گه‌گاه نام استادان وی اشاره شده است. در کتاب الراهب منسوب به جابر بن حیان، آمده است که خالد مِریانُس راهب "استادِ استادِ جابر" را نزد خود فرا خواند (ص529) . جابر در سر الاسرار نیز ابیاتی درباره کیمیا از خالد نقل کرده است (نک‍ : کراوس، "جابر"، II/137). بلاذری (1(4)/ 359-360) از توجه خالد به کیمیا، نجوم و علوم دیگر، ابوالفرج اصفهانی(17/347) از برباد رفتن زندگی و فرمانروایی خالد به سبب اشتغال به کیمیا، و مسعودی نیز به پیشگامی خالد در این فن اشاره، و 3 بیت با مضمون کیمیایی از او نقل کرده است (5/ 159). بیرونی او را نخستین فیلسوف اسلام نامیده، و افزوده است که "حتى گویند که دانش خود را از آنچه دانیال از غار گنج بیرون کشیده بود، به دست آورده است" ( الآثار...، 302). اما در منابع گروه دوم ــ که تنها آثار جاحظ را دربر دارد ــ از خالد به عنوان مترجم آثار علمی، و در منابع گروه سوم، از جمله الفهرست ابن ندیم، از وی به عنوان حامی مترجمان و نیز نگارنده آثاری در کیمیا یاد شده است. به گفته جاحظ، خالد نخستین کسی بود که آثاری در نجوم، پزشکی و کیمیا به عربی ترجمه کرد ( البیان...، 1/ 328). همو هنگامی که هم سطحی مترجم و مؤلف را برای درستی ترجمه لازم می‌شمارد، پس از مقایسه شماری از مؤلفان یونانی با مترجمان آثارشان می‌پرسد: "... و کجا خالد با افلاطون برابر است" ( الحیوان، 1/76) که تلویحاً به ترجمه اثری از افلاطون (یا دست کم اثری فلسفی) توسط خالد اشاره دارد. اما ابن ندیم ضمن آوردن جملاتی بسیار شبیه به عبارات البیان و التبین، به جای عبارت "کان اول من تَرْجَمَ کتب النجوم و الطب و الکیمیاء" عبارت "هو اول من تُرجِمَ له کتب الطب و النجوم و کتب الکیمیاء" را آورده است (ص 354) که در این صورت معنی سخن به کلی دگرگون می‌شود. تفاوت دو عبارت مذکور در البیان و التبین و الفهرست را نمی‌توان به افتادن "له" در البیان یا افزوده شدن آن در الفهرست نسبت داد، زیرا ابن ندیم در دو جای دیگر نیز خالد را حامی مترجمان و نه مترجم نامیده است. وی در یکی از حکایات آغازین مقاله هفتم الفهرست آورده است که خالد فیلسوفان یونانی ساکن مصر را که عربی نیک می‌دانستند، فراخواند و به ترجمه آثاری در کیمیا (الصنعة) از یونانی و قبطی به عربی فرمان داد که این نخستین ترجمه از زبانی به زبان دیگر در جهان اسلام بود (ص242). وی در سیاهه مترجمان به عربی نیز از "اصطفن قدیم که آثاری در الصنعة و جز آن را برای خالد ترجمه کرد" یاد می‌کند (ص 244).
ابن ندیم همچنین تأکید می‌کند که برخی آثار کیمیایی خالد و از جمله دیوان اشعاری را که در این زمینه‌ سروده، دیده است (ص354؛ نیز: صاعد اندلسی، 213، که آثار خالد را نشانه فهم درخـور وی‌ در این علـوم ‌مـی‌داند). ابوالقـاسـم محمـدعراقـی ــ کیمیاگر سده 7ق ــ نیز از برخی ‌اشعار خالد (عراقی،34، 36، 43-50) و نیز مکالمات میان او و مریانس حکیم (همو، 27، 48) را نقل کرده است.
1. Arabische Alchemisten… 2. Tabula…
سزگین بر اساس مندرجات دست‌نویسهایی که هیچ یک زودتر از 905ق کتابت نشده است، ترجمه کتاب الاصنام منسوب به بلیناس، کتاب فی الشمس و القمر (یا کنز الکنوز یا رسالة قراطیس الحکیم)، و کتاب مهراریس الحکیم الى تلمیذه مروارید را از ترجمه های روزگار خالد می‌داند (GAS, IV/19, 25, 55-56, 82-83, 89, 105-106, 125). در دیباچه اثر منسوب به قراطس (= کراتس، احتمالاً همان کتاب "فرانیس السمائی" مذکور در الفهرست ابن ندیم، 354، سطر 16؛ قس "کتاب ‌قراطس..."،7، سطر 17: "اعلم یا قراطس‌السماوی ... "؛ نیز روسکا، "کیمیا"، 34؛ فوک، 122) به شهرت اثر در روزگار کنستانتین کبیر (ح 324م) و ترجمه آن (گویا از رومی = لاتینی) به عربی به خواست "امیری عرب" اشاره شده، و در انجام رساله نیز نام این امیر خالد بن یزید آمده است ("کتاب قراطس"، 1-2، 33؛ نیز هاشمی، 156). اما روسکا هنگام بررسی این اثر (نک‍ : "کیمیاگران عرب1"، 12-27)، کاربرد واژگانی چون مناره، منبر و محراب را در این متن ("کتاب قراطس..."،3، سطرهای 5، 12، 13)، با توجه به آنکه ساختمان مساجد در آن سالها نمی‌بایست چنین کامل می‌بوده، احتمال می‌دهد که کار ترجمه در فاصله اواخر سده 8 تا میانه سده 9م صورت گرفته باشد (روسکا، همان، 17, 27، "لوح... 2"، 51). در دست نویسی از تفسیر جلدکی (د 743ق) بر کتاب الاصنام بلیناس ( آلوارت، شم‍ 4188) نیز از ترجمه متن اصلی در روزگار خالد سخن به میان آمده که کراوس این دعوی را افسانه‌ای ادبی دانسته است (نک‍ : "جابر"، II/297؛ قس استاپلتن، "قدمت"، 7(.
استاپلتن و عزو (ص58-62, 85-86 )، و به پیروی از آنان سزگین، دست نوشته هایی بسیار متأخر (سده 11ق و پس از آن) و نامعتبر از آثار کیمیایی منسوب به خالد بن یزید و نیز از شخصی به نام ازدی "مصاحب خالد بن یزید"، تألیفات بسیاری برای این دو برشمرده‌اند (استاپلتن، "یادداشت...1"، 59-60، که البته در یکی بودن ازدی و جابر تردید کرده است، نیز "یادداشتهایی دیگر2"، 128-130، "قدمت"، 2-3,7-8؛ نیز نک‍ : GAS, IV/22-26, 120-127). دعوی نگارش آثاری در کیمیا توسط "ازدی، مصاحب خالد" آن چنان بی‌اساس است که هیچ یک از پژوهشگران برجسته زحمت رد آن را به خود نداده‌اند، زیرا در هیچ مأخذ معتبری، از این شخص ذکری به میان نیامده است و این شخصیت را باید برساخته کاتب جُنگ شماره 102 پزشکی کتابخانه سالار جنگ (از سده 11ق) دانست که نسخه منحصر به فرد هر 4 کتاب منسوب به ازدی را دربر دارد. روسکا در بسیاری از آثار خود (به‌ویژه "کیمیاگران ‌عرب"، 31ff.، نیز "نوشادر...3"، 9-10, 20، "کیمیای عربی4"، 432-433، "درباره ...5"،104-105 ، "کیمیا"، 35-36) با استناد به‌ برخی مطالب مذکور در آثار منسوب به خالد، آنها را مجعول و همچون ترجمه های منسوب به روزگار وی، متعلق به سده های بعدی، و حکایات مربوط به توجه خالد به ترجمه و تألیف آثار علمی را یک افسانه می‌داند. امروزه اغلب پژوهشگران برجسته تاریخ شیمی دیدگاه روسکا را پذیرفته‌اند (مثلاً رزنتال، 16؛ نیز برگشترِسر، 921-922؛ پلسنر، 176-180) و به ویژه اولمان در مقاله‌ای مفصل ضمن بررسی منابع این موضوع، بر درستی دیدگاه روسکا تأکید کرده است ("خالد"، 181-218؛ نیز گوتاس، 24).
در پایان باید گفت گرچه ترجمه ها و تألیفات منسوب به روزگار خالد همگی در سده های بعدی فراهم آمده‌اند، اما، برخلاف نتیجه ‌گیری بیشتر پژوهشگران اروپایی، این نکته نمی‌تواند دلیلی موجه بر انکار روایت توجه خالد به علوم تلقی گردد. در واقع، دلایل روسکا تنها می‌تواند حاکی از آن باشد که از آنچه ‌گفته‌اند در روزگار خالد تألیف‌ یا ترجمه شده، چیزی ‌به ‌دست ما نرسیده است.
در همین روزگار پزشکی ایرانی از مردم بصره به نام ماسرجویه، که یهودی و سریانی زبان بود (بسیاری از پژوهشگران غربی همچون: اشتاین‌اشنایدر، 428-430,433؛ مایرهوف، "درباره انتقال...6"، 22، "پزشکان...7"، 435-437؛ الگود، 99-101؛ او را با پزشک مسیحی هم‌زبان و هم نام وی، ماسرجویه جندی‌شاپوری که یک سده بعد می‌زیسته، اشتباه گرفته‌اند) کناش اهرن القس (احتمالاً از سده 6م) را به واسطه ترجمه‌ای سریانی، به عربی ترجمه کرد و دو مقاله نیز به 30 مقاله روایت اصلی افزود. به گفته ابـن جلجل ــ نخستین راوی چگونگـی ترجمه این اثـر ــ "تفسیر عربـی" این کناش که در روزگار مروانیان به انجام رسیده بود، تا مدتها در کتابخانه خلفای مروانی از دسترس مردم دور بود تا آنکه عمر بن عبدالعزیز (حک‍ 99-101ق) آن را یافت و پس از اندیشه بسیار، سرانجام این کناش را در دسترس دیگران قرار داد! (ابن ندیم، 297؛ ابن جلجل، 61؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 109، 163-164، 204؛ نیز: قفطی، 80، 324-326؛ قس: تمیمی، 98، که بر آن است که اهرن این کناش را به سریانی نوشته، و شاگردش ماسرجویه! آن را به عربی درآورده؛ در صورتی که ماسرجویه دست کم 150 سال پس از اهرن می‌زیسته است). دسترسی به بخش قابل توجهی از ترجمه ماسرجویه و دو مقاله تألیفی وی را مدیون استنادهای پرشمار رازی هستیم که همواره از ماسرجویه با عنوان "الیهودی" یاد کرده است (مثلاً: نک‍ : 1/55، 90، 234، 3/16، 68، 189، 203، 258، 10/ 99، 19/253).
با توجه به آنچه گفته شد. ترجمه ماسرجویه بصری از کناش اهرن را می‌توان نخستین ترجمه اثری علمی، و دو مقاله افزوده شده به این اثر را نیز نخستین تصنیف علمی جهان اسلام دانست. زیرا خالد، حتى به فرض درستی روایات مربوط به او، پس از آنکه دستش از خلافت کوتاه شد (یعنی به خلافت رسیدن عبدالملک بن مروان)، تازه به فکر علم‌آموزی افتاد. و از سوی دیگر از عبارات ابن جلجل به خوبی می‌توان دریافت که ماسرجویه در نخستین سالهای دولت مروانی (و البته نه الزاماً در دوره کوتاه خلافت خود مروان) به ترجمه کناش اهرن مشغول بوده است و محققانی چون مایرهوف و الگود (همانجاها) که ماسرجویه را معاصر عمر بن عبدالعزیز دانسته‌اند، ظاهراً سخن ابن جلجل و دیگر تاریخ‌نگاران را درست درنیافته‌اند.
1. "Note on…" 2. "Further Notes… "3. "Sal ammoniacus…" 4. "Arabische Alchemie" 5. "Zu E. J. Holmyards…" 6. "On the Transmission…" 7. "Mediaeval…" 8. Die Medizin… 9. Archigenes
در همین سالها پزشکی مسیحی به نام تیاذوق که شاید نام اصلی وی تئودوکوس، و زبان مادری وی یونانی بود (مایرهوف، "پزشکان"، 437؛ الگود، 68؛ اولمان، "پزشکی...8"، 22) ، به خدمت حجاج بن یوسف (د 95ق) درآمد (نک‍: ابن قتیبه، 3/ 270، 276-277؛ برای تفصیل، نک‍: ه‍ ‌د، تیاذوق). این پزشک قاعدتاً بر آموزه های پزشکی یونانی (مستقیماً یا به واسطه سریانی) متکی بود و گفته‌اند که در تشخیص بیماری از روی نبض، خویشتن را پیرو ارخیجانس9 (نیمه نخست سده 1م) می‌دانست (ابوسعید، 60-61؛ نیز نک‍ : کلاین فرانکه، 32). وی رساله‌ای درباره داروهای جایگزین (ابدال ادویه)، و دست کم 3 اثر دیگر، از جمله کناشی درباره پزشکی نوشت (ابن ابی اصیبعه، 1/121-123؛ قفطی، 108؛ نیز لکلر، I/82) که رازی بارها بدانها استناد کرده است (مثلاً 1/31، 8/ 129). این آثار به هر زبانی که تألیف شده باشد، بر انتقال پزشکی یونانی به جهان اسلام تأثیر داشته است.
از ترجمه های منسوب به سده نخست که بگذریم، نالینو نیز در 1909م دست‌نویسی متأخر از کتابی منسوب به هرمس را در کتابخانه آمبروزیانا یافت (نک‍ : آمبروزیانا، II/166-167، شم‍ C86(i)؛ گریفینی، 110) که در پایان آن تاریخ ترجمه ذیقعده 125 آمده است. نالینو این اثر را به عنوان عرض مفتاح النجوم معرفی کرد (ص142-143). ابن ندیم از "عرض مفتاح النجوم الاول" و "طول مفتاح النجوم الثانی" به عنوان دو کتاب هرمس یاد می‌کند (ص 267)؛ اما از دست‌نویس آمبروزیانا چنین برمی‌آید که این دو نام، عناوین کتابهای اول و دوم کتابی مفصل‌تر به نام کتاب هرمس علی منقلب سنی العالم و ما فیه من القضاء بوده است (نک‍ : گریفینی، 114)؛ این دست‌نویس نیز که در 1071ق کتابت ‌شده، مجموعه‌ای است کم اعتبار از آثار غالباً مجعول منسوب به حکمایی چون جاماسب، هرمس و دیگران (همو، 110, 115؛ آمبروزیانا، همانجا؛ نیز مکنسن، 57)، و چه بسا کاتب برای افزودن بر بهای نسخه، تاریخی بسیار کهن برای متن عربی ساخته باشد.
ترجمه از برآمدن عباسیان تا تشکیل مکتب حنین: در این روزگار ابن مقفع (مق‍ 143ق) آثاری درباره امثال و حکم و اخلاق عملی را به عربی درآورد و اندرزنامه رسالة الصحابة را خطاب به منصور عباسی نوشت (نک‍ : ه‍ ‌د، 4/674-676) که قاعدتاً از آثار مشابهی که به زبان پهلوی در دست بود، تأثیر بسیار گرفته بود. در منابع کهن ترجمه یا تحریر عربی 3 کتاب قاطیغوریاس (مقولات)، فریارمانیس (بار ارمیناس یا کتاب العبارة) و انالوطولیقا ( قیاس)، از آثار منطقی ارسطو، و نیز ایساغوجی فرفوریوس را نیز به ابن مقفع نسبت داده‌اند (مثلاً ابن ندیم، 248-249؛ نیز جاحظ، الحیوان، 1/76، که تنها از او به‌ عنوان مترجم آثار ارسطو یاد می‌کند)؛ کراوس به‌رغم تأکید منابع‌ کهن و با استناد به‌دست‌نویسی از مجموعه این 4‌ ترجمه در کتابخانه ‌سن ژوزف بیروت، مترجم این رسالات را فرزند وی، محمد بن‌ عبدالله بن ‌مقفع دانسته است ("درباره...1"، 4-6؛ نیز میه‌لی،70). اما دانش پژوه (ص3، 73-76) و زریاب (نک‍ : ه‍ ‌د، 4/676) به‌رغم تکرار همین عبارت در نسخه های دیگر، بر آن‌اند که کاتبان "ابومحمد عبدالله" را به خطا "محمد بن عبدالله" آورده‌اند. به‌ گفته زریاب این ترجمه را می‌توان نخستین ترجمه عربی آثار منطقی در جهان اسلام دانست و به همین مناسبت، از نظر زبان و کاربرد اصطلاحی واژگان، با ترجمه های بعدی تفاوت بسیار دارد(همانجا).

منصور همچنین نخستین خلیفه‌ای بود که منجمان را به خود نزدیک ساخت. منجم او نوبخت ایرانی، بزرگ خاندان نوبختی بود (مسعودی، 5/211). حاجی خلیفه (5/34-35) نگارش کتابی در احکام نجوم را به نوبخت نسبت داده است و عباس اقبال آشتیانی با توجه به اینکه ابن ندیم(ص244) بیشتر خاندان نوبخت را (البته بدون اشاره به نام شخصی خاص) در زمره مترجمان پهلوی به عربی یاد کرده، بر آن است که شاید این کتاب ترجمه اثری پهلوی باشد (ص 10). منصور در 148ق نیز جورجِس بن جبرائیل بن بُختیشوع، نخستین پزشک پرآوازه خاندان بختیشوع را به بغداد دعوت کرد (ابن مطران، 1/65؛ قفطی، 158؛ ابن ابی اصیبعه، 1/123) که او نیز برخی آثار پزشکی را از یونانی به عربی ترجمه کرد (ابن مطران، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه، 1/123، 203).
1. "Zu Ibn al - Muqaffaª" 2. "The Fragments… Al - Fazari"
فَزاری و یعقوب بن طارِق، دو ستاره شناس مشهور روزگار منصور، در 154 یا 156ق/771یا 773 م در دربار این خلیفه با منجمی از ناحیه سِنْد دیدار کردند و چنان که از اشارات بیرونی برمی‌آید، این منجم مطالب بسیاری درباره نجوم هندی برای آنان بازگو کرد و آنان بر اساس سخنان وی آثاری را به زبان عربی فراهم آوردند (بیرونی، تحقیق...، 132، 351-356، التحلیل...، 120، 133-157، 177- 178، تمهید...، 27؛ قس: صاعد اندلسی، 216؛ نیز علی بن سلیمان، گ 95ب، که این حکایت را به عصر متوکل ربط داده است). اما به گفته ابن آدمی (ستار‌ه‌شناس مشهور ایرانی)، فزاری زیجی را که این منجم هندی به همراه آورده بود (بِرَهْمَسْپْهُط سِدّهانتَ، مهم‌ترین اثر سنت نجومی هند و نوشته بِرَهْمَگوپْته در 628م) به عربی درآورد (قفطی، 270). با توجه به اشارات متعدد بیرونی در اینکه منجم هندی مطالب را بر فزاری و یعقوب بن طارق املاء می‌کرده، تردیدی نیست، اما از طرفی بسیار بعید است که این املاء به زبان سنسکریت یا عربی بوده باشد؛ بلکه چنین می‌نماید که در این کار زبان پهلوی واسطه بوده است، زیرا دانستن زبان پهلوی برای منجمی از ناحیه سند چندان شگفت نمی‌نماید و از سوی دیگر فزاری، به رغم نَسب عربی خود، به شدت تحت تأثیر سنن علمی ایران بود؛ چندان که به گفته علی بن سلیمان هاشمی (منجم مسلمان سده 3ق) در کتاب علل الزیجات، فزاری برخی آثار خود را به پهلوی نوشت (گ 95 ب؛ نیز نالینو، 156-163). پینگری نیز به پیروی فزاری از سنت نجومی ایران و بهره‌گیری او از منابع فارسی (پهلوی) اشاره کرده است. فزاری همچنین برخی آراء منجمان ایرانی را که در آن روزگار به غلط به هرمس منسوب بوده‌اند، در آثار خود یاد کرده است (نک‍ : پینگری، "فزاری...2"، 103-105، "یعقوب...1"،98-97). یعقوب بن طارق نیز احتمالاً از نژاد ایرانی بود (زوتر، 12؛ سارتن، I/520).
برای ایجاد توافق میان اشارات بیرونی و سخنان صریح ابن آدمی می‌توان فرض کرد که این منجم هندی متن سنسکریت را به طور شفاهی به زبان پهلوی ترجمه می‌کرده است و سپس یعقوب بن طارق و فزاری سخنان وی را به عربی درمی‌آورده‌اند. گذشته از آنکه استفاده از زبان واسطه در ترجمه های اولیه همه مکاتب ترجمه، از جمله مکتب ترجمه حنین ابن اسحاق و مکتب ترجمه عربی به لاتینی اندلس (سده 12 م) و حتى در ترجمه های عربی به لاتینی سده 17م رایج بوده است (برای شواهد، نک‍ : همین مقاله: ترجمه از عربی به لاتینی و...). آنچه نالینو (ص 167)، از مقدمه ترجمه عبری کتاب بیرونی درباره علل زیج الخوارزمی ( ترجمه آبراهام بن عزرا) نقل کرده، می‌تواند مؤید این نظریه باشد. بسیاری از دیگر آثار هندی نیز به واسطه پهلوی به عربی ترجمه شدند که گاه به وجود روایت پهلوی شفاهی نیز تأکید شده است؛ از جمله کتاب سموم شاناق که پزشکی هندی به نام منکه آن را برای یحیی بن خالد بن برمک به "زبان فارسی" تفسیر (در اینجا به وضوح معادل ترجمه آزاد) کرد و ابوحاتم بلخی "متولی نقل آن به خط فارسی" شد(ابن ابی اصیبعه، 1/33). پیدا ست که این پزشک هندی خط پهلوی نمی‌دانسته، و طبعاً چنین شخصی تنها با زبان پهلوی روزمره و عامیانه (و نه علمی و ادبی) آشنایی داشته، و به همین سبب ابوحاتم بلخی وظیفه ویرایش و نگارش روایت ادبی سخنان وی را بر عهده داشته است. دیوید پینگری نیز احتمال ترجمه مستقیم آثار سنسکریت به عربی را بسیار ضعیف دانسته، و بر آن است که بسیاری از آنها به واسطه ترجمه های پهلوی اواخر دوره ساسانی به عربی ترجمه شده‌اند ("نجوم...2"، 242-243، "تأثیر یونان...3"، 37).
به هر حال روایت عربی زیج هندی که سِنْد هِنْد نام گرفت، بیش از دیگر آثار نجومی هند در دوره اسلامی رواج داشت. بیرونی همچنین از مذاکرات یعقوب بن طارق در 161ق با منجم هندی (همان ستاره شناس قبلی یا ستاره‌شناسی دیگر؟) یاد کرده که ظاهراً فزاری در آن شرکت نداشته است (تحقیق، 269، 297، 364، 397؛ نیز نالینو، 166-167). نگارش زیجی به نام "سند هند کبیر" نیز به فزاری منسوب است (ابن ندیم، 273؛ صاعد اندلسی، 155). اما به نظر می‌رسد که این اثر همان ترجمه بِرَهما سِدّهانتا، و در غیر این صورت سخت تحت تأثیر آن باشد. دیگر آثار یعقوب و فزاری نیز سخت تحت تأثیر نجوم هندی بود. در همین زمان یکی دیگر از زیجهای مشهور هندی موسوم به اَرْکنْد به عربی ترجمه شد که کیفیت نازل ترجمه، بیرونی را بر آن داشت که نزدیک 150 سال بعد بار دیگر آن را به عربی برگرداند (بیرونی، همان، 120-121، 346، 512، افراد المقال، 133، تمهید، 32؛ علی بن سلیمان، گ 93ب-94 آ؛ نیز کندی، 138).
1. "The Fragments… Yaªqūb Ibn… "2. "Astronomy…" 3. "The Greek…"
مسعودی همچنین به نقل از فردی به نام محمد بن علی عبدی خراسانی اخباری آورده است که منصور نخستین خلیفه‌ای بود که آثاری را از زبانهای یونانی، رومی (لاتینی) ، پهلوی (فارسی میانه) ، فارسی (دری) و سریانی برای او به عربی ترجمه کردند و در این میان آثاری چون اصول هندسه اقلیدس، المجسطی بطلمیوس، سندهند، ارثماطیقی نیکوماخس و نیز برخی آثار دیگر یونانی و پهلوی به عربی ترجمه شدند (مسعودی، 5/211). ابن خلدون نیز بر آن است که امپراتور بیزانس به درخواست منصور عباسی نسخه هایی از برخی آثار علمی یونانی و از جمله چند نسخه از اصول اقلیدس را به بغداد فرستاد و مسلمانان پس از مطالعه این آثار به آگاهی یافتن از دیگر آثار علمی یونانی مشتاق شدند (1/480). وی اندکی بعد و هنگام بحث درباره علم هندسه به ترجمه این کتاب به فرمان همین خلیفه تأکید کرده است(1/486؛ قس: ه‍ د، 9/672، که بدون توجه به سخن مسعودی، گزارش ابن خلدون را منحصر به فرد دانسته‌اند). شماری از پژوهشگران غربی و از جمله دیمیتری گوتاس، نیز کوشیده‌اند میان طرح دایره‌ای شهر بغداد و قرار گرفتن قصر منصور در مرکز آن از یک‌سو و ترجمه کتاب اصول اقلیدس از سوی دیگر ارتباط برقرار کنند. به زعم آنان این طرح نمادی از حکومت مرکزی و تسلط خلیفه بر همه چیز است. گوتاس چنین پنداشته که منصور بدون آگاهی از تعریف دایره (تعریف پانزدهم از کتاب اول اصول اقلیدس) نمی‌توانسته چنین طرحی بدهد و از آنجا نتیجه گرفته است: "منصور آنچه را که سفارش داده بود ترجمه کنند، خوانده بود، یا دیگران خوانده بودند و درباره آن با او سخن گفته بودند"(ص 52). اما این خاصیت دایره را حتى هر صنعتگر تازه‌کاری، بی‌نیاز از مطالعه اصول اقلیدس به هر زبان، می‌دانسته است. از سوی دیگر باید معلوم شود که چرا ابن ندیم نه تنها هنگام برشمردن ترجمه های اصول اقلیدس کمترین اشاره‌ای به ترجمه آن در روزگار منصور عباسی ندارد، بلکه هنگام معرفی المجسطی بطلمیوس، یحیی بن خالد برمکی را نخستین کسی می‌داند که به ترجمه آن توجه کرد (نک‍ : ص 267؛ نیز قفطی، 97). گذشته از این، از آنجا که نجوم دوره اسلامی دست کم تا پایان سده 2ق کاملاً تحت تأثیر سنت نجومی هند و ایران بود (نک‍ : ه‍ ‌د، نجوم؛ نیز کرامتی، کارنامه...، 36-40) و سنت نجومی یونان از سده 3ق به تدریج جای‌گزین این دو شد، می‌توان دریافت که مسلمانان سالها پس از آگاهی از نجوم هندی با آثار کلاسیک نجوم یونانی (همچون المجسطی بطلمیوس و قانون تئون) آشنا شده‌اند.
از آثاری که در روزگار مهدی عباسی(حک‍ ‍ 158- 168ق) به عربی درآمده است، آگاهی چندانی نداریم؛ اما گوتاس، در بحثی مفصل درباره ترجمه کتاب جدل ارسطو، بر آن است که این کتاب به فرمان مهدی به عربی درآمده است (ص 61-62؛ قس: کراوس، "درباره"، 12، که نام این خلیفه را هارون حدس زده است ). به ویژه آنکه مسعودی در ادامه نقل قول از محمد بن علی خراسانی آورده است که مهدی برای ‌مقابله با گسترش سریع آثار مانویان و دیگر زندیقان که از فارسی و پهلوی به عربی ترجمه شده بود، به دانشوران اهل جدل فرمان داد که آثاری بر ضد آنان بنویسند (5/212).
روزگار پرآشوب خلافت مهدی و دوران کوتاه زمامداری هادی، وقفه‌ای هر چند کوتاه در شکل گیری نهضت ترجمه پدید آورد. اما در روزگار هارون (حک‍ 170-193ق)، توجه دولت‌مردان به امر ترجمه، به موازات افزایش بیش از پیش قدرت کارگزاران ایرانی، به ویژه برمکیان افزایش یافت. در این روزگار حجاج بن یوسف بن مطر اصول اقلیدس را به عربی درآورد. این ترجمه ظاهراً چندان مقبول نبود و خود حجاج در روزگار مأمون بار دیگر به ترجمه آن همت گماشت ( ترجمه هارونی و مأمونی، نک‍ : ابن ندیم، 265؛ برای روایات عربی این کتاب، نک‍ : ه‍ ‌د، اقلیدس). یحیی بن خالد بن برمک برای نخستین بار به ترجمه المجسطی بطلمیوس توجه کرد. ترجمه نخست چندان او را خوش نیامد، پس ابوحسان و سلم صاحب بیت الحکمه را بدین کار گمارد که این بار نتیجه رضایت بخش بود (ابن ندیم، 267- 268؛ نیز قفطی، 97- 98؛ برای ترجمه ها و شرحهای عربی این‌ کتاب، نک‍ : ه‍ ‌د، بطلمیوس).
در روزگار مأمون، محمد بن موسى خوارزمی با نگارش کتاب الجمع و التفریق الهند دستگاه شمار دهگانی با رعایت ارزش مکانی هندی را به طور اصولی و کامل به مسلمانان شناساند. هر چند که مسلمانان بی تردید به واسطه سندهند با این دستگاه شمار آشنا بودند(برای تفصیل، نک‍ : کرامتی، نخستین گامها...، 15-17)، خوارزمی در همین سالها با تألیف کتاب الجبر و المقابله، علم جبر را که نه تنها در میان یونانیان، که در تمدنهای دیگر نیز سابقه نداشت، پایه‌گذاری کرد. این کتاب احتمالاً نخستین تألیف علمی کاملاً اصیل دوره اسلامی‌بود(نک‍ : ه‍ ‌د، جبر). کتاب صورةالارض خوارزمی هر چند مبتنی بر جغرافیای بطلمیوس بود، اما از آنجا که خوارزمی طول جغرافیایی بنادر شرقی دریای مدیترانه مانند صور، صیدا، بیروت، طرابلس، لاذقیه و جز آن را بین 58 تا 61 درجه شرقی (از نصف النهار جزایر خالدات) ضبط کرده (خوارزمی، 19)، معلوم است که عرض دریای مدیترانه را به مراتب کمتر از تصور بطلمیوس و نزدیک به مقدار واقعی در نظر گرفته است و نمی‌توان جغرافیای خوارزمی را به رغم تألیف زودهنگامش، اثری فراهم آمده از آراء یونانیان دانست.
برابر سنتی بسیار کهن که از یونانیان متأخر به جهان لاتینی و سریانی و از آنجا به جهان اسلام به ارث رسیده بود، آثار منسوب به بقراط و جالینوس ارزشی کم و بیش همچون آثار اصیل این دو داشت. به همین مناسبت، پیش از شکل‌گیری کتب ترجمه حنین بن اسحاق، بسیاری از آثار پزشکی یونان، به ویژه مجموعه آثار بقراطی‌ـ جالینوسی به سریانی و شماری از آنها نیز به عربی درآمده بود. یعقوبی، تاریخ نگار برجسته سده 3ق و معاصر جوان‌تر حنین، در مقدمه تاریخ خود (تألیف: 259ق یا پس از آن)، 10 اثر بقراط، 46 اثر جالینوس، آثار ارسطو و چند اثر از اقلیدس و دیگران را برشمرده، و چکیده‌ای نسبتاً مفصل و طولانی از مهم‌ترین آنها را نیز آورده است (1/95 بب‍ ). جالب آنکه وی همواره از ترجمه های پیش از مکتب حنین بهره برده است (کلاپروت، 199-203)، در حالی که این ترجمه ها خیلی زود در برابر ترجمه های مکتب حنین از رونق و اعتبار افتادند و امروزه تنها شمار اندکی از ترجمه های کهن‌تر به دست ما رسیده است. از این‌رو، این بخش از تاریخ وی در بررسی تاریخ ترجمه اهمیتی بسزا دارد. نامهایی که یعقوبی برای آثار یونانی برمی‌شمرد، گه‌گاه هیچ شباهتی با نامهای رایج این آثار ندارد و تنها از طریق شرحی که وی درباره هر یک از آنها یاد کرده، می‌توان دریافت که منظور او کدام یک از ترجمه های مکتب حنین بوده است. رازی و جابر بن حیان نیز گه‌گاه از این روایات کهن‌تر بهره برده‌اند. مثلاً یعقوبی رساله الامراض الحاده بقراط را کتاب ماء الشعیر نامیده است (نک‍ : 1/95، 113؛ نیز رازی، 7/201) و الاهویة و الازمنة و المیاه و ( البلدان) بقراط را از ترجمه مترجمی برگزیده که اصطلاحاتی جز اصطلاحات حنین به کار می‌برده، و برخلاف وی علاقه‌ای خاص به بهره‌گیری از کلمات هم‌قافیه داشته است (یعقوبی، 1/105-113؛ کلاپروت، 200-201؛ برای دیگر آثار بقراط، نک‍ : ه‍ ‌د، 12/384-385). حنین بن اسحاق در رساله مشهوری که درباره آثار جالینوس و ترجمه های آن، خطاب به علی بن یحیى نوشته ــ و بی‌تردید یکی از مهم‌ترین، کهن‌ترین و مفصل‌ترین منـابع نهضت ترجمه به شمار می‌رود ــ شمار بسیاری از این ترجمه های کهن و نام مترجمان آنها را یاد کرده، از کیفیت نامطلوب اغلب این ترجمه ها و تلاشهای پیگیر خود و شاگردانش، برای فراهم آوردن ترجمه هایی دقیق، روان و پاکیزه از این آثار سخن گفته است (ص 4-7، جم‍ ؛ برای تفصیل بیشتر، نک‍ : ه‍ ‌د، حنین بن اسحاق).

لحن ، فضا و رنگ در داستان

عناصر داستان

---

كلمات و جملاتی كه نویسنده انتخاب می‌كند به همان اندازه كه بیانگر جنبه‌های تصویری و استدلالی هستند ممكن است بازگوكننده ی حسی یا حالتی یا حال و هوایی خاص باشد كه بر اساس آن باید قطعه یا جمله‌ای خوانده شود، یعنی حالت خشم، التماس، تكبر، ملال و دیگر جنبه‌های رفتاری.

---

درآمد

لحن آهنگ نویسنده است و می‌تواند صورتهای گوناگون به خود بگیرد و خنده‌دار، گریه‌آور، جدی یا طنزآمیز باشد. منظور از لحن، بیان بینش‌هاست، در زبان محاوره‌ای، در درجه ی اول تكیه و طرز صدا لحن را آشكار می‌سازد و بدین وسیله بینش را القا می‌كند. در حالی كه در زبان نوشتاری، از جمله زبان داستان، لحن آن خصیصه‌ای است كه از بینش نویسنده نسبت به موضوع و خوانندگان حكایت دارد.

لحن بیان داستان باید ثابت بماند و نویسنده باید آهنگ بیان خود را در طول داستان حفظ كند مگر آن كه موضوعش تغییر یابد. لحن هم چنین باید با زمان و عصری كه نویسنده در آن زندگی می‌كند، هماهنگی و مطابقت داشته باشد.

تعریف لحن

لحن شیوه ی پرداخت نویسنده نسبت به موضوع داستانش است. لحن در داستان همانند صدای گوینده‌ای است كه نماینده ی حالات گوناگون در بیان است.

كلمات و جملاتی كه نویسنده انتخاب می‌كند به همان اندازه كه بیانگر جنبه‌های تصویری و استدلالی هستند ممكن است بازگوكننده ی حسی یا حالتی یا حال و هوایی خاص باشد كه بر اساس آن باید قطعه یا جمله‌ای خوانده شود، یعنی حالت خشم، التماس، تكبر، ملال و دیگر جنبه‌های رفتاری. بنابراین لحن، مفهومی موشكافانه است كه معنای تلویحیش این است كه آثار ادبی نیز مانند گفتار به گوینده و شنونده‌ای نیاز دارد. لحن طرز تلقی و نگرشی است كه نویسنده به خواننده می‌دهد. از این رو برای درك كامل اثری تشخیص لحن آن و مسائل پیرامون آن ضروری است. لحن با همه ی عناصر سبك یعنی (واژگان، نحو) معنی‌شناسی و موسیقی سروكار دارد. نویسنده از همه آنها برای ایجاد لحن در داستان استفاده می‌كند.

گاهی نویسنده لحن داستان را بر عناصر دیگر آن مسلط می‌كند و به همین جهت صحنه و پیرنگ تحت‌الشعاع لحن قرار می‌گیرد. لحن با عوامل متعددی از جمله كم‌گویی، طنز، طعنه، اغراق و احساساتی‌گری ارتباط تنگاتنگ دارد.

فضا و رنگ

فضا و رنگ داستان بسته به خواست و تمایل نویسنده است و این كه چطور آن را به كار گیرد. هر داستان فضای خود را می‌طلبد و هر شخصیت نیز فضای خاص خود را می‌خواهد. هر شخصیت، طبیعت خود را در فضای مناسب یا موقعیت خود آشكار می‌كند. هنگامی كه رمان یا داستان موفقی می‌خوانیم احساس خاصی به ما دست می‌دهد كه معلول دنیای داستان و فضا و رنگ آن است. این امر ناشی از هماهنگی و سازگاری موضوع با فضا و رنگ داستان است. از این دیدگاه فضا و رنگ باید در خور و مناسب موضوع باشد.

فضا و رنگ ارتباط تنگاتنگی با عنصر توصیف دارد. چرا كه توصیف در داستان به ایجاد حال و هوای خاص توجه دارد و داستانی را كه از این حال و هوا برخوردار باشد داستان فضا و رنگ می‌گویند.

تعریف فضا و رنگ

«احساس، حالت و كیفیتی ملموس كه به ادراك فوق حسی و هم‌چنین حسی متوسل می‌شود و اثر هنری آن را ایجاد می‌كند.» (كادن، 1386: 42)

با خواندن داستان ما به ذهنیت نویسنده پی می‌بریم به آن عادت می‌كنیم و در آن فضا نفس می‌كشیم و نگرش نویسنده را جذب می‌كنیم.

در فرهنگ اصطلاحات ادبی سیل ون بارنت فضا و رنگ چنین تعریف شده است:

«هوایی را كه خواننده به محض ورود به دنیای مخلوق اثر ادبی استنشاق می‌كند، فضا و رنگ می‌گویند.» (میرصادقی، 1385: 532) فضا و رنگ ارتباط تنگاتنگی با عنصر توصیف دارد. چرا كه توصیف در داستان به ایجاد حال و هوای خاص توجه دارد و داستانی را كه از این حال و هوا برخوردار باشد داستان فضا و رنگ می‌گویند. فضا و رنگ اصطلاحی است مبهم كه همیشه در اذهان ابهام و پیچیدگی برانگیخته است و استعاره‌ای است برای احساس و ادراكی كه ما غالباً نمی‌توانیم به سهولت آن را بیان كنیم یا به آن دست یابیم.

البته این عنصر نمی‌تواند به مانند عناصر دیگر داستان مستقل به كار رود. بلكه باید به همراه یكی دیگر از عناصر در داستان به كار رود. از این نظر سازگاری لحن و فضا و رنگ بی‌هیچ تردید یكی از پایه‌‌های ضروری داستان خوب و موفق محسوب می‌شود.

---

منابع :

اسکولز ، رابرت ، عناصر داستان ، فرزانه طاهری ، اول ، تهران ، مرکز ، 1377

بیشاب ، لئونارد ، درسهایی درباره داستان نویسی ، محسن سلیمانی ، سوم ، تهران ، سوره ،1382

براهنی ، رضا ، قصه نویسی ، چهارم، تهران ، البرز، 1368

روزبه ، محمد رضا ، ادبیات معاصر ایران ، سوم ، تهران ، روزگار ، 1387

میرصادقی  ، جمال ، عناصر داستان  ، اول ، تهران ، سخن ،1385

_____ ، ____ ، ادبیات داستانی ، پنجم ، تهران ، سخن ، 1386

نکات ترجمه عربی برای دانشجویان کنکوری

مقدّمه
هدف از تهیه و انتشار این مجموعه کمک به درک بهتر مفاهیم و ایجاد مهارت بیشتر برای پاسخ دادن به پرسش های ترجمه و تعریب است. ما در این مجموعه سعی کرده ایم با بکارگیری مطالب موجود در کتاب های درسی به خصوص قسمت های کارگاه ترجمه رهنمود هایی را برای ترجمه درست ارئه نماییم. قدر مسلم این که بحث ترجمه و تعریب در کنکور امری اجتناب ناپذیر است. بنابراین نکات و فنون ترجمه و تعریب کمک شایانی خواهد کرد. ویزگی این مجموعه به طور خلاصه چنین است:
1) کارگاه ترجمه هر درس را از کتاب استخراج کرده و جدا از هم و مرتب شرح داده شده است یعنی: ابتدا با مباحث فعل و زمان و ساختار فعل آغاز شده سپس به نکات اسم و موارد متفرقه دیگر اشاره شده است.
2) در این مجموعه به هیچ وجه مطالب جدید و خارج از برنامه درسی منظور نشده است.
3) فنون درک مطلب همراه با نمونه تست و نیز راهکارهایی برای سرعت دادن ارائه شده است.
4) مثالهایی را که برای نکات ترجمه و تعریب آورده شده از پرسشهای کنکور سالهای گذشته بوده تا داوطلبان نسبت به لغات و اصطلاحات تسلط کافی داشته باشند.
در پایان امید است این مجموعه بتواند درآموزش زبان عربی برای داوطلبان و دانش پژوهان یاری رساند. توفیق همگان را از خداوند مسألت داریم.
امانقلیچ شادمهر


با توجه به سوالات عربی درآزمون های ورودی دانشگاه سراسری در سال های گذشته، به این نتیجه می توان رسید که نخست داوطلبان باید در زمینه ترجمه، تعریب و درک مطلب، با اصول و قواعد فنون ترجمه و تعریب و نکات آن آشنایی کامل داشته باشند تا به پاسخ درست برسند. دوم اینکه تنها دانستن قواعد کافی نبوده، بلکه در کنار آن درک درست ترجمه و فهم معنای جمله، راه گشای خوبی خواهد بود. سوم این که سوالات از جنبه استحفاظی(حفظی) خارج شده، بیشتر استدراکی(درکی) است. و هدف طراحان سوال، بیشتر، سنجش قوه حافظه داوطلبان است و تفکر و تحلیل آنان را می آزماید. نکته آخر این که داوطلبانی می توانند، ضریب خوبی داشته باشند که در ترجمه و فهم مطالب جدی تر بوده باشند.
محدوده سوالات:
ترجمه، تعریب و مفهوم : ( عیِّن الصَّحیح و الادق فی جوابِ التَّرجمه او التَّعریب او المفهوم) 8 سوال
درک مطلب: (إِقرأ النَّص التّالی بدقِّة ثمَّ أَجب عن الاسئلةِ بما یناسب النصّ) 4 سوال
اعراب گذاری: (عیِّن الصَّحیحَ او الخطأَ فی التَّشکیلِ ) 2 سوال
تجزیه و ترکیب: (عیِّن الصَّحیحَ فی الاعرابِ و التَّحلیلِ الصَّرفی) 3 سوال
بقیه سوالات درباره قواعد عربی از کتاب های سال دوم و سوم برای تمام رشته ها خواهد بود که در عربی تخصصی
علوم انسانی از عربی پیش دانشگاهی نیز سوالاتی خواهد بود. 8 سؤال
از آنجا که تقویت نیروی درک و شناخت عبارات از مهمترین اهداف در امر آموزش زبان عربی است باید با تمرین و ممارست در ترجمه به درک و فهم رسید. فهم نکته های دستوری ، تشخیص ضمایر موجود در جمله و شناخت اصول ترجمه می تواند ما را در ترجمه صحیح و دقیق یاری کند. یکی از گامهای مهم در ترجمه توجه به ساختار فعل ها حالت و ترجمه درست آن است. در ابتدا، به ساختار انواع فعل می پردازیم تا بتوانیم ترجمه ی دقیق تری ارائه دهیم.
حالتهای فعل: بررسی نوع فعل، زمان فعل با در نظر گرفتن نکات مربوط ، می تواند راهگشای خوبی برای انتخاب درست گزینه باشد.
 الف) فعل ماضی:
1) ماضی ساده: بن ماضی: ذَهَبَ: رفت
2) ماضی منفی: ما + فعل ماضی: مانَصَرُوا: یاری نکردند
3) ماضی نقلی مثبت: قَد + فعل ماضی: قَد أَثبَتوا: ثابت کرده اند
قَدحَصَلَ المسلمونَ علی درجاتٍ عاليةٍ: مسلمانان درجات والایی را به دست آوردند.
قدأَلَّفوا علماءَالاسلامِ کتبا قیما: دانشمندان اسلام کتابهای ارزشمندی را نگاشته اند.
4) ماضی منفی با لَم، لمّا + فعل مضارع: لَم يَنصُروا: یاری نکردند. ماضی منفی به دو صورت امکان پذیر است.
(مانَصَرُوا / لَم يَنصُروا)، (ما نَجَحتُ / لَم أَنجَح = موفق نشدم )
البته برای ماضی منفی از شکل دوم استفاده می شود.
5) ماضی بعید: کانَ +... + قد + فعل ماضی: کانَ قَد قَرَأَ)َخوانده بود). کُنتَ قَد عَلَمتَ(دانسته بودی).
کانَ العلماءُ قَدقَدّموا خدماتٍ جليلةٍ: دانشمندان خدمات بزرگی را تقدیم کرده بودند.
کانَت المسلمات قد اِشترکنَ فی المظاهرات: زنان مسلمان در تظاهرات شرکت کرده بودند.
البته بودن یا نبودن "قد" در ماضی بعید تاثیری در معنای فعل ندارد.

6) ماضی استمراری: کان +....+ فعل مضارع : کانَ یَعلَمُ( می دانست)
کانَ علیٌ يُدافِعُ عن الوطن: علی از وطن دفاع می کرد. کانَ الباحِثوُنَ المسلمونَ يُهاجِروُنَ ... : محققان مسلمان مهاجرت
می کردند. (ریاضی 87)
پس به تعریب این عبارات دقت کنید: استقبال می کردیم: کنّا نَستَقبِلُ. با خودم فکر می کردم: کنتُ أفکّرُ فی نفسی. تنبلی می کردند: کانوا یَتکاسِلوُنَ. اگر کان و فعل کنار هم بیاید باید صیغه های کان با فعل مطابقت کند. اگر با فاصله بیاید مفرد می آید.
عَیِّن الأصحَّ و الأدقَّ.« قَد تَزَیَّنَت الأرضَ فی الرَّبیع فتبتهجُ عُیوننا لمّا نَنظُر إلَیها » (سراسری تجربی 86)
1) زمین در بهار آراسته گشته لذا هنگامی که به آن می نگریم چشمان ما شاد می گردد.
2) زمین در بهار تزئین گشته لذا چشم ما را در زمان نگریستن به آن به وجد می آورد.
3) در فصل بهار زمین خود را مزیّن می کند لذا زمانی که به آن نگاه می کنیم چشم ها به وجد می آید.
4) در هنگام بهار زمین خود را می آراید لذا هنوز به آن نگاه نیانداخته ایم که چشمانمان شاد می شود.
پاسخ گزینه ی«1» گزینه های (1) و (2) فعل «قد تزیَّنَت» را به صورت ماضی نقلی ترجمه کرده اند ولی گزینه ی (2) به خاطر ترجمه ی «عیوننا» (چشمان ما) اشتباه است.
عیِّن الأصحَّ و الأدقَّ. (سراسری تجربی 86)
«در گذشته ادبای ما افتخار می کردند که از زبان قرآن برای نوشتن آثار خود استفاده می کنند»
1) فی القدیم أدباؤنا کانَ یَفـتَخرونَ بأنَّهُم مِن اللُغةِ القرآنیة یَستَفیدونَ لکتابة آثارهم
2) کان أدباؤنا فی الماضی یَفتَخرونَ بأنَّهم مِن اللغة القرآنیة یَستَفیدونَ لکتابه آثارهم
3) أدیباتنا کانت یَفتَخرنَ باالاستفاده من اللغة القرآنِ لکتابه آثارهم
4) أهل أدبنا کان یَفتخَرُ بأنَّهم سیَستَفیدونَ مِن لغة قرآن لکتابه آثارهم فی القدیم
پاسخ گزینه ی«2» در گزینه های (1) و(3) چون«کان» بر سر فعل آمده است باید با آن به لحاظ صیغه مطابقت کند.
بنابراین صحیح آن ها به ترتیب «کانوا یَفتخَرونَ» و «کنَّ یَفتَخرنَ» می باشد و در گزینه ی (4) نیز فعل «کان یَفتخرُ»با مبتدای خود «أهل ادب» که جمع است مطابقت نداشته و صحیح آن «کانوا یَفتَخرونَ» می باشد و هم چنین آمدن حرف استقبال (س) بر سر فعل «یستفیدون» اشتباه است.زیرا فعل معنای آینده ی مثبت می دهد.
عیِّن الخطأ: (سراسری تجربی 86)
1) یجِبُ علینا أن نَعرف واچبنا باالنسبةِ إلی والدینا: ما باید وظیفه ی خود را نسبت به پدر و مادر خود بشناسیم.
2) الطُّلابُ نَجَحوُا مبارزاة کُرة السِّلةِ الیوم: دانش آموزان امروز در مسابقه ی بسکتبال موفّق شدند.
3) شارک معلِّمونا فی ندوةٍ علمیّةٍ فی خارج البلاد: معلم های ما در یک همایش علمی در خارج از کشور شرکت کرد.
4) کان شبابُنا المجاهدونَ یَندَفِعونَ إلی ساحة الحرب المفروضة: جوانان رزمنده ی ما به سوی میدان جنگ تحمیلی روانه می شوند.
پاسخ گزینه ی«3» هر چند «شارک» فعل مفرد است ولی با توجّه به فاعل آن (معَلِّمونا) که جمع می باشد طبق قاعده ی گفته شده در فوق،باید به صورت جمع ترجمه شود.بنابراین،ترجمه ی صحیح آن «شرکت کردند» می باشد.

 ب) فعل مضارع:
1 ) مضارع ساده: فعل مضارع: يذهبُ: می رود. اگر با قد بیاید معنای "گاهی" می آید: قَد یَذهبُ : گاهی می رود.
اگر با(ل) بیاید اکنون معنا می دهد: لِیَذهَب: اکنون می رود، داردمی رود.
2 ) مضارع منفی: لای نفی + فعل مضارع : لا تُريدُونَ: نمی خواهید.
اجازه نمی دهیم: لانَسمَحُ . لاأنسَی: فراموش نمی کنم. پیشرفت نمی کند: لایَتَقَدَّمُ
3) مضارع نهی: لای نهی + فعل مضارع مجزوم: امر منفی ( لا تَحزَنوُا : ناراحت نباشید)
4) مضارع مستقبل: الف) مستقبل مثبت :سَ (یا ) سَوفَ + فعل مضارع مرفوع: ( سَوف نَستَقبِلُ : استقبال خواهیم کرد.
ب) مستقبل منفی: لن + فعل مضارع منصوب: ( لَن تَنالُو البِرِّ: به نیکی هرگز نخواهید رسید). هرگاه جمله ای که با (لَن) شروع شده باشد و (إلّا) نیز داشته باشد، جمله را می توانیم به صورت آینده مثبت ترجمه کنیم: لَن نَزِیدَکُم إلّا عَذاباً : هرگز بر شما عذابی را نخواهیم افزود.
5) مضارع انکاری: لَم(یا) لَمّا + فعل مضارع مجزوم: (لَم یَذهَب: نرفت ، لَمّا یَذهَب: نرفته است)
تعریب: هرگز شنیده نشده است: لَم یَسمَع
6) مضارع التزامی: { أَن (که) لِ (برای اینکه) کَی (برای اینکه) حَتّی (تا)} + فعل مضارع منصوب:
(یُریدُ المُسلمونَ أَن یَکتَسِبُوا مکانةً رَفِیعةً: مسلمانان می خواهند جایگاه والایی کسب کنند)،
(لا تَترُک العَمَلَ حَتّی تَبلغَ مُناکَ: کار را رها نکن تا به آرزوهایت برسی). (عَلَینا أَن نَسعَی: ما باید تلاش کنیم ).
* فعل مجزوم بعد از فعل های طلبی (امر یا نهی) به صورت مضارع التزامی ترجمه می شود: قَصِّر الآمالَ فِی الدُّنیا تَفُز: آرزو ها را در دنیا کوتاه کن تا پیروز شوی. فَرِّق تَسُد: تفرقه بینداز حکومت کن.
7) مضارع استفهام انکاری: أَ + لَم + مضارع مجزوم : ألَم تَعلَم أن الله یری: آیا ندانسته ای که خدا می بیند.
8) مضارع التزامی + اخباری: در صورتی است که یکی از ادات یا حروف شرط (من: هر کی) (ما: هرچه) (إن: اگر) (این: هر جا) (مَتَی: هر زمان) و ... بر سر دو فصل مضارع بیاید، فعل اول را فعل شرط و فعل دوم را جواب شرط می گویند. فعل شرط به صورت مضارع التزامی و جواب شرط به صورت مضارع اخباری ترجمه میشود: ما تَطلُب تَجِد: هر چه طلب کنی می یابی. إِن تَدرُس تَنجَح: اگر درس بخوانی موفق می شوی. فعل شرط و جواب شرط در صورت ماضی بودن به صورت فوق ترجمه می شوند. إن صَبرتَ ادرکتَ بِصَبرِکَ مَنازِلَ الأَبرارِ: اگر صبر کنی به جایگاه نیکان می رسی.
اگر إذ و إذا بر سر فعل ماضی بیاید، مضارع التزامی ترجمه می شود.
إِذا جاءَ نَصرُاللهِ وَ الفَتحُ و رَأَیتَ النّاسَ ... هنگامی که یاری و پیروزی خدا بیاید مردم را می بینی.
إذا الشَّمسِ کُوِّرَت: هنگامی که خورشید بی فروغ گردد.
عَیِّن الأَصحَّ و الأَدقَّ. (سراسری تجربی 86)
«إذا إنکسر ضوءِ الشَمسِ فی قطراتِ الماء الصغیرة الموجودة فی الجوِّ، تَحَدَّث ظاهرةُ باسم قوس قزح»
1) هنگامی که نور خورشید در قطرات کوچک آب موجود در هوا بشکند، پدیده ای به نام رنگین کمان اتفاق می افتد.
2) وقتی شعاع خورشیدی در قطرات کوچک اب موجود در جو شکست، شکل آشکار قوس قزح ظهور می یابد.
3) هر گاه اشعه خورشید در قطرات کوچک آبهای موجود در فضا شکست، جلوه ی ظاهری رنگین کمان پدیدار می شود.
4) زمانی که نور خورشید در قطره های آب کوچک موجود در جو شکسته شود، قضیه ی قوس قزح به وجود می آید.
پاسخ گزینه ی«1» فعل شرط «إنکسر» در گزینه های (1) و (4) به صورت ماضی التزامی ترجمه شده است ولی با توجه به این که در گزینه ی (4) ترکیب وصفیـ اضافی (قطرات کوچک اب) به اشتباه به صورت (قطره های آب کوچک)ترجمه شده است و نیز مجهول ترجمه شدن فعل «إنکسر»، گزینه ی(1)صحیح است.

 ج) فعل امر :
1) امر حاضر: (مضارع مجزوم) إذهب: برو
2) امر غائب با لام: ل+ مضارع مجزوم: لِنبتعد عن التّکاسلِ: باید از تنبلی و سستی دوری جوییم.

 به کاربرد لام ( لازم جازمه ؛ لام ناصبه , لام جر ) در جمله ها دقت شود.
لام امر: به معنی ( باید): لِیَعبُدوا رَبَّ هذا البیتِ: باید صاحب این خانه را عبادت کنند.
لام ناصبه: به معنی (تا، برای اینکه ): إِجتَهدتُ لِأَنجَحَ: تلاش کردم برای اینکه موفق شوم.
لام جر: به معنی ( از – برای ): الملکُ لِلهِ: حکومت از آن خداست.
عیِّن الأصحَّ و الأَدقَّ. (سراسری تجربی 86)
«لِیَعلَم الانسان أنَّ العناوینَ و الألقابَ لا قیمة لَها مادامَت لا تقترن بالسَّعی و العمل»
1) انسان ها باید بدانند که عنوان ها و لقب ها تا زمانی که همراه سعی و عمل نباشد هیچ ارزشی ندارد.
2) هر انسانی می داند که عنوان ها و القاب ها تا هنگامی که همراه سعی و عمل می باشد،قیمت دارد.
3) هر فردی باید درک کند که عناوین و القاب وقتی دارای ارزش است که همراه تلاش و کار باشد.
4) تا یک شخص آگاه باشد که عناوین و لقب ها بی ارزش هستند مادامی که همراه تلاش و کوشش نباشند.
پاسخ گزینه ی«1» هر چند به جز گزینه ی(2) ما بقی گزینه ها نیز فعل«لِیَعلَم» را به صورت مضارع التزامی ترجمه کرده اند، اما به خاطر این که «الانسان» که معرفه است، در سایر گزینه ها به صورت نکره (هر انسانی- هر فردی – یک شخص)ترجمه شده است، گزینه (1) صحیح می باشد.

 فعل در آغاز جمله مفرد آورده می شود، هرچند که فاعل آن مثنی یا جمع باشد و در ترجمه فارسی فعل را باید در آخر معنی کرد: کَتَبَ الطُّلّابُ دُروسَهُم: دانش آموزان درسهایشان را نوشتند.

 برخی از افعال همراه حرف جری می آیند که در ترجمه به فارسی نیازی به ترجمه آنان نیست: بَحَثَ عَن : جستجو کرد، شَعَرَ بـِ : احساس کرد، حَصَلَ عَلی: به دست آورد.
از مواردی که باید دقت شود این است که فعل ماضی ، مضارع و أمر به جای یکدیگر ترجمه و یا تعریب نشوند:
عَیِّن الخطأ: (سراسری ریاضی 86)
1) تعرّفت عتی مَن هو أرفع مقاماً فی بلادنا: با کسی که از نظر مقام در کشور ما بالاتر است آشنا شدیم.
2) إنَّهُ یجدّ جدّاً للوصول الی النّجاح فی الحیاة: او برای رسیدن به موفقیت در زندگی بسیار تلاش می کند.
3) کالبطل الّذی یضحّی بنفسه لکرامةشعبه: مانند پهلوانی که برای کرامت ملّت ها فداکاری کرده است.
4) فلن یَنساه النّاس و یَتّخذونه أسوة لهم: پس مردم او را فراموش نخواهند کرد و او را الگویی برای خود قرار می دهند.
پاسخ گزینه ی«3» زیرا فعل «یُضحّی» (فداکاری می کند) به صورت ماضی (فداکاری کرده است) ترجمه شده است.

 بیشتر فعل ها در بابهای مختلف معنای مختلف می گیرند:
کَبُرَ: بزرگ شد کَبَّرَ: بزرگ داشت تَکَبَّرَ: تکبر ورزید إِستَکبَرَ: سرکشی کرد
عَلِمَ: دانست عَلَّمَ: یاد داد (آموخت) تَعَلَّمَ: یاد گرفت أَعلَمَ: فهماند

 فعل ( قامَ ) به معنای( برخاست) است. ولی اگر حرف جری در آن جمله به کار رود به معنای ( انجام داد، پرداخت )
می آید. قامَ بِتَبجیلِهِ: به بزرگداشت آن پرداخت.
عَیِّن الخطأ:
1) أعرفُ نوعاً مِن النَّمل یقُوم بزراعة النباتات: نوعی از مورچه را می شناسیم که برای کشف گیاهان به پا می خیزد.
2) لَن یَرجَعَ المُعلّمُ الّا یَرجع کلُّ التلامیذِ: معلم به کلاس بر نخواهد گشت مگر این که همه ی دانش آموزان برگردند.
3) التلامیذُ قاموا بالأعمال المفیدة: دانش آموزان به کارهای مفید پرداختند.
4) علی المعلّمینَ أن یُعَلِّموا التلامیذَ: معلمان باید دانش آموزان را آموزش بدهند.
پاسخ گزینه ی«1» زیرا ترکیب «قامَ» به همراه حرف جرّ«بـ» به معنای پرداختن یا اقدام کردن است. بنابراین، ترجمه ی صحیح «یَقوم بِزِراعة النَّباتات»، «به کشت کیاهان می پردازد» می باشد.

 در بابهای مزید در تشخیص فعلها اشتباه نکنید. گاهی تشخیص ماضی و امر تنها در یک حرکت فتحه و یا کسره است: جاهَدُوا: مبارزه کردند جاهِدُوا: مبارزه کنید، عَلَّموُا: یاد دادند عَلِّموُا: یاد دهید. در باب تفعل و تفاعل در صیغه های مثنی، جمع مذکر ـ جمع مونث یکسان است: تعاوَنا ـ تعاوَنوُا ـ تعاون یا تَعَلَّما، تَعَلَّموا ـ تَعَلَّمنَ.
عَبِّن الأصحَّ و الأَدقَّ. «تأثّرت الطالباتُ بکلام مُعلمتهنَّ عمیقاً فَتَغَیِّرَ اسلوب تَعَلّمهمنَّ» (سراسری انسانی 83)
1) دانش آموزان از کلمات معلم خویش تأثیر ژرفی می پذیرفتند. بنابراین اسلوب آموزشی آن ها دگرگون می شود.
2) دانشجویان از حرف معلم خویش عمیقاًمتأثر شدند. لذا نحوه ی آموزش خود را عوض کردند.
3) شاگردان از سخن معلم خود تأثیر عمیقی پذیرفتند و شیوه ی آموختن خویش را تغییر دادند.
4) دانش آموزان عمیقاً تحت تأثیر سخن معلم خود قرار گرفتند. لذا روش آموختن آن ها تغییر کرد.
پاسخ گزینه ی«4» فعل های «تأثّرت» و «تَغَیِّر» هر دو ماضی، معلوم و لازم هستند،چون از باب تَفَعُّل اند و فعل هایی که در این باب هستند اغلب لازم می باشند، در حالی که در سایر گزینه ها به صورت متعدی و یا مجهول ترجمه شده است.

 به معانی باب های ثلاثی مزید دقت کنید. باب های افعال و تفعیل برای متعدی کردن فعل ها به کار می روند: اضحک: خنداند. باب های مفاعله و تفاعل برای مشارکت، با این تفاوت که در باب مفاعله مشارکت، یک طرفه است یعنی یکی فاعل و دیگری مفعول است: کاتَب التِّلمیذُ صَدیقَهُ: دانش آموز با دوستش نامه نگاری کرد. اما در باب تفاعل، مشارکت دوطرفه است: تَضارَب الرَّجُلانِ: دو مرد یکدیگر را زدند. دقت کنید که پس از فاعل در باب مفاعله لفظ (با ) و در ترجمه تفاعل لفظ ( یکدیگر، با هم ) می آید. باب های انفعال، افتعال و تفعل برای مطاوعه یا پذیرش اثر می آید: فَهَّمتُ الدَّرسَ فَتَفَهَّمَ: درس را فهماندم پس فهمید. و باب استفعال برای طلب و درخواست می آید: إِستَغفَرَ المُؤمِنُ مِنَ اللهِ: مومن ازخدا طلب آمرزش کرد.

 یکی از نکات مهم در ترجمه، توجه به لازم یا متعدی بودن فعل و تشخیص فعل و فاعل است وقتی عبارت دارای فعل متعدی را ترجمه می کنیم در زبان فارسی معمولاً مفعول را به همراه را ترجمه می کنیم ولی گاهی افعالی در جمله می آید که در ترجمه فارسی آنها شاید مجبور باشیم مفعول را به صورت متمم ( از به با ) ترجمه کنیم:
احتل الوالی البستان: حاکم باغ را اشغال کرد. سالت المعلم: از معلم پرسیدم.
جاهدوا اعداء الدین: با دشمنان دین جهاد کنید. (جاهدوا باب مفاعله ودر ترجمه فارسی با می آید).
اجابه: به او پاسخ داد نال غایته: به هدف خود رسید.

 در ترجمه افعال دو مفعولی (رزق: روزی داد علم: یاد داد وجد: یافت أعطی: بخشید جعل: قرار داد سمی: نامید أذاق: چشاند أری: نشان داد کسی: پوشاند أقرض: قرض داد حسب: پنداشت أدخل: وارد ساخت...) معمولاً مفعول به اول را به صورت متمم ترجمه می کنیم: وعد الله المؤمنون والمومنات جنات: خداوند به مومنان زن و مرد بهشتهایی را وعده داد.
جعلتُک امیناً علی اسراری: تو را بر اسرار خویش امین قرار دادم.

 باید توجه کرد که در ترجمه فعلهای مجهول به زبان فارسی اغلب از فعل( شدن ) استفاده میشود:
بنی مسجد فی مدینة: مسجدی در شهری ساخته شد.
یسمع تغرید الطیور فی الغابة: آواز پرندگان در جنگل شنیده می شود.

 در جمله های اسمیه بدون فعل (یعنی خبرشان جمله فعلیه نباشد) از صیغه های مختلف فعل ربطی (است) استفاده می شود: الشهداء قنادیل الامة: شهیدان چراغ های مردم هستند. اما اگر خبرشان به صورت مثنی وجمع مذکر باشند به صورت مفرد ترجمه می شوند: المومنون صادقون فی حیاتهم: مومنان در زندگی خود راستگو هستند.

 گاهی ضمیر منفصلی بین مبتدا و خبر یا اسم و خبر می آید که به ضمیر فصل معروف است در ترجمه این ضمایر فصل باید کلمات ( تنها، فقط، همان) به کار برد: هولاء هم الذین ضحوا باثمن ما عندهم: اینها همان کسانی هستند که گرانبه ترین چیز خود را فدا کردند.

 در مورد یجبُ یا (علی + ضمیر یا اسم) که معمولاً در ابتدای جمله می آید باید در ترجمه قید شود: یجب علی الطالب أن یکون مجداً: دانش آموز باید کوشا باشد. یجب علینا أن نومن: باید ایمان بیاوریم.
تعریب: باید به فرهنگمان ایمان بیاوریم: علینا أن نعتمد علی ثقافتنا
عَیِّن الأصحَّ و الأدقَّ. «یَجبُ علینا أن نُظهّر قُلوبنا مِن التَّشاؤم حتّی نَری جمال الحَقیقَةِ» (سراسری تجربی 86)
1) بر ماست پاکیزه کردن قلب ها از بدی تا زیبایی حق را نظاره کنیم.
2) ما باید دل هایمان را از بدبینی پاک کنیم تا زیبایی حقیقت را ببینیم.
3) بر ماست که دل هایمان از بدبینی پاک شود تا جمال حقیقی را مشاهده کنیم.
4) پاکیزگی قلوب را از امور شوم بر ما واجب کرده اند تا شاید زیبایی حقیقت را بنگریم.
پاسخ گزینه ی«2» فعل «أن نُطهّر» فقط در گزینه ی(2) به صورت مضارع التزامی(پاک کنیم)ترجمه شده است و در گزینه ی(3) هر چند «پاک شود» مضارع التزامی است ولی به صورت مجهول و به صیغه ی«للغائب»ترجمه شده در صورتی که باید به صورت معلوم و صیغه ی «للمتکلم وحده» ترجمه شود.

 لفظ باید به گونه های زیر می آید:
1) علی + اسم یا ضمیر + مضارع منصوب همراه ( أن ) : علینا أن نذهب : باید به مدرسه برویم
2) علی + اسم یا ضمیر + مصدر : علینا الاجتهاد فی الدرس : باید در درس تلاش کنیم.
3) یجب + علی+ اسم یا ضمیر +مضارع منصوب همراه (أن): یجب علینا أن نذهب: باید که برویم.
4) (ل ) امر از مضارع مجزوم شده: لیذهب: باید برود.
 هرگاه کان با (ل) یا (ل) به همراه ضمیر یا اسمی بیاید، به معنی داشت و اگر با (ما) بیاید به معنی نداشت است و اگر بدون کان باشد، به معنی دارد یا دارند و چنانچه با (ما) بیاید ندارد یا ندارند ترجمه می شود. به مثال ها دقت کنید:
کانَ + (لِ , لَ + اسم یا ضمیر): داشت - کان له قلم: قلمی داشت یا کان لی کتاب: کتابی داشتم
ما کانَ + (لِ , لَ + اسم یا ضمیر): نداشت -- ما کانَ له أثر: اثری نداشت.
(لَ , لِ + عند) + ضمیر: دارد، ندارند --- لهم أجر غیر ممنون: پاداشی بی منت دارند.
ما لکم من ولی ولا نصیر: شما یار و یاوری ندارید. لی أصدقاء: دوستانی دارم.
اگر لیس با (ل ) بیاید به معنی نداشتن است: لیس لنا مستشفی مناسب: بیمارستان مناسبی نداریم.
عَیِّن الأصحَّ و الأدقَّ. (سراسری تجربی 83)
«کانت لکلماته أثرٌ عمیقٌعلی قلوبنا، أحدَثت تغییراً عظیماً فی اسلوب تَعَلُّمنا»
1) سخنانش در دل ها اثر به سزایی گذاشت و موجب تغییر فراوان در شیوه ی یادگیری شد.
2) سخنان او بر دل هایمان تأثیر عمیقی داشت و برای شیوه ی یادگیری هایمان تغییر فراوانی را فراهم آورد.
3) کلمات او تأثیر عمیق گذاشت و باعث تغییر فراوانی در شیوه ای شد که ما یاد گرفتیم.
4) سخنان او تأثیر عمیقی بر دل های ما داشت و تغییر بزرگی در شیوه ی یادگیری ما ایجاد نمود.
پاسخ گزینه ی«4» گزینه های (2) و (4) ترکیب «کانت + ل»را به صورت «داشت»ترجمه کرده اند ولی گزینه ی(2) به خاطر ترجمه «اسلوب تَعَلُّمنا» (شیوه های یادگیری ما)به «شیوه ی یادگیری هایمان»اشتباه است.

 نکته مهم در تستهای ترجمه معانی اسمهای اشاره است. اگر بعد از اسم اشاره، اسم (ال) نداشته باشد( = نکره باشد )اسم اشاره به همان شکل خودش ترجمه می شود:
هذا طالب نشیط: این، دانش آموزی کوشا است. هذان طالبان نشیطان: اینها، (این دو) دانش آموزانی کوشا هستند.
هولاء طلاب نشیط: اینها، دانش آموزانی کوشا هستند.

 اما اگر همراه (ال) باشد، اسم اشاره به صورت مفرد ترجمه می شود. خواه مشارالیه مثنی یا جمع باشد:
هذا الطالب نشیط: این دانش آموز، کوشا است. هذا الطالبان نشیطان: این دانش آموزان، کوشا هستند.
هولاء الطلاب نشیطون: این دانش آموزان، کوشا هستند.
عَیِّن الخطأ: (سراسری تجربی 86)
1) لِهؤلاءالنِّساءاطفالٌصَغیرةٌ: اینان زنانی هستندکه کودکان کوچکی دارند.
2) جائزةُ اولئک التلامیذِ ذهابٌ إلی المحتفِ: جایزه ی آن دانش آموزان رفتن به موزه است.
3) لَم یُخرِج المُعَلّمُ هؤلاءالطلابُ حتّی الآنَ: معلم تاکنون این دانش آموزان را اخراج نکرده است.
4) نجاةُ المؤمنِ فی اداء هذه الأعمال: نجات مؤمن در انجام این کارها است.
پاسخ گزینه ی«1» زیرا مشار الیه (النساء) معرفه به «ال» است و در این صورت اسم اشاره حتّی اگر جمع نیز باشد، به صورت مفرد ترجمه می شود. بنابراین ترجمه ی صحیح این جمله به این صورت است:«این زنان کودکان کوچکی دارند»
عیِّن الخطأ «این نویسندگان آثار بسیاری دارند اما هنوز آن ها را منتشر نکرده اند»
1) آثار عدیدة لهؤلاء الکتّاب ولکنّهُم لَمّا ینشروها 2) هؤلاء الکاتبات لهنَّ آثار عدیدة الّا أنّهنَّ لَم یُنشرنها حتّی الآنَ
3) هؤلاء الکاتبونَ لَهما آثار کثیرة غیر أنّهنَّ لَمّا یُنشرونِها 4) هؤلاء الکاتبات لَهُنَّ آراء متعدّدة، غیر أنهنَّ لمّا یُنشرنَها
پاسخ گزینه ی«3» ضمیر «هما» در این کزینه با مرجعش «هؤلاء الکاتبون» مطابقت ندارد، زیرا «هما» مثنی است در حالی که «هؤلاء الکاتبون» جمع می باشد. علاوه بر آن چون «لمّا» از حروف جازمه است، نون عوض رفع در فعل «یُنشرون» به سبب مجزوم شدن باید حذف شود و صحیح آن «لمّا یُنشروها» می باشد.
بهتر است برای ترجمه بهتر پس از اسم دارای (ال) ویرگول بگذاریم یا مکث کنیم و قبل از اسم بدون (ال) ویرگول یا مکث کنیم.

 برای اسمهای نکره (تنوین دار) بهتر است در ترجمه یکی از نشانه های نکره (ی)، (یک)، (یکی) استفاده کنیم: فی یوم من الایام رای بلبلٌ صقراً: در روزی از روزها، بلبلی یک شاهین را دید.

 همیشه در ابتدای جمله( إنّ به معنای: همانا، به درستی که، یقیناً، مسلماً ) می آید گاهی ترجمه این کلمه تاکیدی در ترجمه نمی آید. اما با ( أنّ) به معنای (که و این که) اشتباه نکنید که در وسط جمله می آید و اگر(أنّ ) بعد از مبتدا، بیاید ( این است که) معنا می دهد: الحقیقه ان: حقیقت این است که. و انما نیز در ابتدای جمله به معنی فقط می باشد.
إن الله یامر بالعدل و الاحسان، خداوند به عدالت و نیکوکاری دستور می دهد.
اعلم أن المومنین فائزون: بدان که، مومنان، رستگارند.
انّما الاعمال بالنیات: اعمال فقط به نیت ها است.

 در ترجمه جمله وصفیه (جمله ای که بعد از اسم نکره بیاید) باید حرف «که » بیاید. جمله وصفیه امکان دارد به صورتهای مختلف بیاید:
1) ماضی و مضارع که به صورت ماضی استمراری ترجمه می شود: سمعت نداءً یدعونی: شنیدم صدایی که مرا فرا می خواند.
2) ماضی و ماضی که به صورت ماضی بعید و یا به صورت ماضی ساده ترجمه می شود: إشتریت کتابا قد رایته فی المکتبة: کتابی را خریدم که در کتابخانه دیدم یا دیده بودم.
3) مضارع و مضارع که به صورت مضارع التزامی ترجمه می شود: أفتش عن کتابٍ یساعدنی فی فهم النصوص: دنبال کتابی میگشتم که مرا در فهم متون یاری رساند.

 ترجمه جملات حالیه نیز چنین است:
ماضی و مضارع که به صورت ماضی استمراری ترجمه می شود: جاء التلمیذ وهویضحک: دانش آموز آمد در حالی که می خندید.
ماضی و ماضی که به صورت ماضی ساده یا ماضی بعید ترجمه می شود: خرج المعلم و قد علمنا اشیاء کثیرة: معلم خارج شد در حالی که مطالب زیادی را به ما آموخت یا آموخته بود.
مضارع و مضارع که به صورت مضارع اخباری ترجمه می شود: تدرس الطالبه و هی تسعی للوصول الی الغایات السامیة: دانش آموز درس می خواند در حالی که برای رسیدن به اهداف والا تلاش می کند.
و ترجمه حال مفرد نیز با پیشوند «ان » « ا » و « با» است. جاء التلمیذ ضاحکاً: دانش آموز خندان آمد.
عَیِّن الصّحیح: (آزمایشی سنجش 86)
1) اُفَتّشُ عَن کُتب تُساعِدُنی فی واجباتی الحدیثة: به دنبال کتاب هایی می گردم که مرا در تکالیف جدیدم یاری می کرد.
2) دَخَلَ المُعَلِّمُ الصَّفَّ و هو یَبتَتمُ بلطفٍ و حنانٍ: معلم به کلاس وارد شددر حالی که با لطف و مهربانی لبخند می زند.
3) رایتُ التلامیذَ و هم یُطالعونَ الدروسَ بجدٍّ: دانش آموزان را دیدم در حالی که درس ها را با جدّیت مطالعه می کنند.
4) شاهدتُ أصدقائی الّذی فازوا بالمسابقات: دوستانم را که در مسابقات برنده شده بودند، دیدم.
پاسخ گزینه ی«4» در گزینه ی(1)، «یاری کند» صحیح است، زیرا هرگاه فعل دو جمله ای مرتبط با هم، هر دو مضارع باشند، فعل مضارع جمله ی دوم به صورت ماضی التزامی ترجمه می شود. در گزینه های (2) و (3) «لبخند می زد، مطالعه می کردند» صحیح است، زیرا فعل جمله ی اول، ماضی و فعل جمله ی دوم، مضارع است و در این حالت فعل مضارع
به صورت ماضی استمراری ترجمه می شود. اما در گزینه (4) چون فعل دو جمله ای مرتبط با هم هر دو ماضی اند، طبق قاعده، فعل ماضی دوم به صورت بعید ترجمه می شود.

 به ترجمه ی اسم های مشتق توجه کنید:
اسم فاعل در ترجمه فارسی از پسوند (نده، ا) استفاده می شود: عالم : دانا مدافع: دفاع کننده
اسم مفعول در ترجمه فارسی از پسوند (شده) استفاده می شود: مکتوب: نوشته شده
در ترجمه و تعریب اسم های مشتق باید دقت لازم نمود تا مبادا این اسامی به اشتباه ترجمه شود.
عَیِّن الأصحَّ و الأدقَّ: «کانت شمس الصّحرا مُحرقةٌ جدّاً والنّاسُ یواصلونَ طریقهم فیها بصعوبة» (سراسری ریاضی 85)
1) خورشید صحرا جداً می سوزاند و باعث می شود مردم راهشان را به سختی بپیمایند.
2) در صحرا خورشید جداً داغ می کند و مردم راهشان را با سختی زیاد طی می کنند.
3) در صحرا آفتاب واقعاً سوزان است و مردم راه خود را در آن سخت می پیمایند.
4) آفتاب صحرا واقعاً سوزان بود و مردم در آن به سختی راهشان را ادامه می دادند.
پاسخ گزینه «4» کلمه «محرقة» اسم فاعل باب افعال است و به معنای سوزان می باشد که در گزینه های (1) و (2) به اشتباه «می سوزاند، داغ می کند» ترجمه شده است و با توجه به اینکه «صحرا» در گزینه (3) «در صحرا» ترجمه شده است و نیز ترجمه فعل «یواصلون» «می پیمایند» که باید به صورت ماضی استمراری«می پیمودند» می آمد، این گزینه نیز نادرست است.
و امّا اسم تفضیل اگر قبل از حرف جر(من) بیاید، (تر) معنی می دهد: هُوَ اَکبَرَ مِنِّی: او ازمن بزرگتر است. اما اگر بعد از آ ن اسم مجروری بیاید(ترین) معنی می دهد: هُوَ أَحسَن النّاسِ عَقلاً: او دانا ترین مردم است. اگر بعد از اسم تفضیل، تمییزی بیاید، به صورت یک کلمه ترجمه می کنیم: هُوَ أَحسَنُ أَخلاقاً: او خوش اخلاق تر است یا اخلاق او بهتر است.

 از موارد بسیار مهم، ترکیب های وصفی و اضافی است که ما را در حذف گزینه ها می تواند یاری کند.

 ترجمه صفت در زبان فارسی به صورت مفرد است، اگر چه در عربی صفت، مثنی یا جمع بیاید:
التِّلامیذُ المُجتَهِدونَ: دانش آموزان کوشا النّساءُ الفاضلاتُ: زنان اندیشمند (فرزانه)

 هر گاه مضاف الیه (ضمایر متصل بعد از اسم) قبل از صفت بیاید، در ترجمه باید آن را پس از صفت معنی کرد:
إنّی اُحِبُّ إِخوانی المُجِدّینَ: همانا من برادران پرکارم را دوست دارم.
إنَّ الأَرضَ یَرِثُها عِبادی الصّالِحونَ: زمین را بندگان نیکوکار من به ارث می برند.

عَیِّن الأصحَّ و الأدقَّ: «مِن اهدافنا المهمّة تشجیعا لطلّاب إلی الإستقادة مِن فرص الخیر»
1) از اهداف مهم ما تشویق دانش آموزان است به استفاده از فرصت های خوب.
2) از هدف های اصلی واداشتن شاگردان به بهره وری از فرصت های نیک می باشد.
3) استفاده از فرصت های بهتر از اهداف تشویق دانشجویان به امور مهم می باشد.
4) تشویق دانش آموزان در بکارگیری خوب از فرصت ها، از اهداف اساسی ما است.
پاسخ گزینه«1» ترکیب وصفی، اضافی «اهدافنا المهمّة» فقط در این گزینه به صورت صحیح ترجمه شده است. زیرا، در گزینه (2)، مضاف الیه یعنی ضمیر «نا» ترجمه نشده است و «اصلی» نیز معادل دقیقی برای «المهمّة» نمی باشد. در گزینه (3) مضاف الیه «نا» و صفت «المهمّة» در ترجمه نیامده است و در گزینه (4) نیز «اهداف اساسی ما» ترجمه ی دقیقی برای «اهدافنا المهمّة» نمی باشد.
تذکر مهم: گاهی مصدر به صورت فعل ترجمه می شود: قَصَدتُ الرّجوعَ اِلی المَکتَبَةِ: خواستم به کتابخانه برگردم...

 کلمه بعد از « کُلّ» اگر نکره باشد؛ به معنای «هر» و اگر بعد از آن معرفه باشد به معنای « همه» و اگر خود کُلّ تنوین داشت، به معنای "هر یک " است:
کُلُّ طالبٍ ( کل + اسم نکره ): هر دانش آموزی
کُلُّ الطُّلّابِ (کل + اسم معرفه ): همه دانش آموزان
کل مِنَ الطّلابِ (کل خود نکره): هر یک از دانش آموزان

عَیِّن الأصحَّ و الأدقَّ: «لَیسَ اکتساب العلم فی الإسلام إلا فریضة، فیجبُ علی المسلمینَ أن یأخذوه مِن کلّ مکانٍ».
1) کسب علم در اسلام فقط یک فریضه ی واجب است. لذا مسلمانان باید آن ها را از هر مکانی برگیرند.
2) یادگیری در اسلام فقط یک واجب است. لذا بر مسلمانان است آموختن آن ها در همه ی اماکن.
3) دانش تنها در دین اسلام یک فریضه است. که بر مسلمانان است بر گرفتن آن از همه ی اماکن.
4) گرفتن علم و دانش فقط در اسلام فریضه است و بر مسلمین است که این واجب را از همه جا بگیرند.
پاسخ گزینه ی«1» ترکیب اضافی (کلّ مکان: هر مکانی) فقط در این گزینه به صورت صحیح ترجمه شده است.

 اسمهای موصول خاص، بعد از اسم معرفه به معنای نکره فارسی « که » ترجمه می شود: الانسان الذی یجتهد ... انسانی که می کوشد. شکرا الله الذی انعمنا: سپاس خدایی که به ما نعمت داد.

 اگر بعد از (هناک) اسم مرفوعی بیاید به معنی (وجود دارد، هست) است: هناک طلاب: دانش آموزانی وجود دارد.

عَیِّن الأصحَّ و الأدقَّ: «هناک اسئلةٌ کثیرةٌ ببال الإنسان عندما یقفُ أمام البحر، ألَیسَ کذلک؟!»
1)سؤال های فراوانی زمانی به ذهن انسان می رسد که در برابر دریا ایستاده باشد، آیا چنین نیست؟!
2)به هنگام ایستادن انسان در برابر دریا پرسش های فراوانی به ذهنش می رسد، آیا این چنین نیست؟!
3)سؤال های فراوانی وجود دارد که به ذهن انسان خطور می کند آن گاه که در مقابل دریا بایستد، آیا چنین نیست؟!
4)آن جا پرسش های زیادی هستند که به ذهن انسان می آیند به خصوص هنگام توقف در مقابل دریا، آیا این گونه نیست؟!
پاسخ گزینه ی«3» با توجه به این که «هناک» نقش خبر مقدّم را دارد و باید به صورت (وجود داشتن) ترجمه شود، گزینه ی«3» صحیح می باشد.

 لای نفی جنس که قبل از اسم نکره و مبنی بر فتح می آید به معنای «هیچ .. نیست» است: لا خیر فی ود امری متلون: در دوستی انسان چند چهره هیچ خیری نیست.
عَیِّن الخطأ: (سراسری تجربی 86)
1) لانجاحَ لِمَن یطلبُ الراحةُ، فَهو لا یبلغ المجدَ: کسی که راحتی را بخواهد به عظمت دست نخواهد یافت.
2) لِنَهتُمَّ فی مطالعة دروسنا بإرشادات معلِّمنا: در مطالعه درس هایمان باید به راهنمایی های معلم خود توجه کنیم.
3) إنَّ کثیراً مِن العلماء قَد تعلَّموا اشیاء عدیدة مِن الفقراء: بسیاری از فقراء از فقر و تهیدستی چیزهای زیادی آموخته اند.
4) یَتَجَرَّعُ الإنسان فی حیاته طعم لامکثیرة: انسان در زندگی خودطعم دردهای بسیاری را می چشد.
پاسخ گزینه ی«1» در این گزینه علاوه بر این کهفعل «لایبلغ» که مضارع منفی است به اشتباه به صورت مستقل منفی ترجمه شده است. «لا»ی نفی جنس نیز در ترجمه ی جمله لحاظ نشده، بنابر این ترجمه ی صحیح این جمله بدین صورت است: «هیچ موفقیتی برای کسی راحتی را می خواهد نیست، پس او به عظمت نمی رسد.
در ترجمه مفعول مطلق تاکیدی از قیدهای تاکیدی "نظیر ، قطعاً ، بی شک، حتماً، مسلماً " استفاده می کنیم: نزّل الله القرآن تنزیلاً: خداوند قرآن را بی شک نازل فرمود. اما در مفعول مطلق نوعی به دو صورت است: اگر به همراه صفت آمده باشد، از قیود "به نیکی، بسیار، به سختی" استفاده می شود: فاصبر صبراً جمیلاً: به نیکی صبر کن. اما اگر مضاف الیهی بیاید از قیود " همچون و مانند " استفاده می کنیم: إعمل عملَ من یعلم... : عمل کن همچون عمل کسی که می داند.
عَیِّن الخطأ فی التّرجمه:
1) یُحاسب الإنسانُ یومَ القیامةِ حساباً: قطعاً انسان در روز قیامت مورد محاسبه قرار می گیرد.
2) أخذِمُ الوطنَ خدمةَ الجندی دائماً: همواره مانند سرباز به وطن خدمت می کنم.
3) شاهدتُ المسابقة مشاهدةَ الحَکم: مانند داور مسابقه را مشاهده نمودم.
4) یُشارِکُ النّاس فی بناء المسجدِ مشارکةٌ: مردم در ساختن مسجد مشارکت می نمایند.
پاسخ گزینه ی«4» جمله دارای مفعول مطلق تأکیدی است، بنابراین در ترجمه ی آن باید از فید تأکید مناسب استفاده شود. به عنوان مثال می توان این جمله را بدین صورت ترجمه کرد: «قطعاً مردم در ساختن مسجد مشارکت می کنند.»

 در استثنای مفرغ (که جمله به صورت منفی با لا ، لیس و ما ... می آید ) باید به صورت مثبت ترجمه کرد و در ترجمه آن لفظ " فقط " را آورد: ما حضر الاسعید: فقط سعید حاضر شد.

قلبی که از غیر خدا خالی شد فقط برای او می تپد: إن قلباً خلا من غیر الله لایخفق الا له ( ریاضی 87 )
 لیت به معنی (ای کاش) و لعل به معنی (شاید، امید است) می آید وفعل مضارع بعد از لیت به صورت مضارع التزامی ترجمه می شود: لیت المودة تستقر بین الناس: ای کاش دوستی بین مردم جای گیرد. لعلّ الساعة قریب: شاید قیامت نزدیک باشد. تعریب: ای کاش مسلمانان جهان مظلومان را علیه ستمگران یاری کنند: لَیتَ مُسلِمی العالِم یَنصُرونَ المَظلومینَ ضدَّ المُستَکبِرینَ.

 در ترجمه اسلوب تعجب از کلمات چه – چقدر به همراه صفت مورد تعجب استفاده می شود: ماابعد المومن عن الغیبه: مومن ازغیبت چه – چقدر دور است.

 در جملاتی که تمییز پس از اسم تفضیل می آید، گاهی می توان آن را به صورت یک کلمه ترجمه کرد: هو احسن اخلاقاً: او از نظر اخلاق نیکوتر است = او خوش اخلاق تر است.

 گاهی تمییز را می توان به صورت مبتدا و یا فاعل و یا مفعول ترجمه کرد:
هِیَ اکثرَ مِنّی صَبراً = صبر او از من بیشتر است.
طابت الطالبة خلقاً = اخلاق دانش آموز نیکو شد.
فجرنا الارض عیوناً = چشمه های زمین را شکافتیم.
وگاهی نیز با آوردن تغییراتی از قبیل " از لحاظ , از جنبه , از ... " تمییز را ترجمه می کنیم: ملی قلبی ایمانا = قلبم از ایمان پر شد. کفی بالله شهیداً = خدا از لحاظ گواه و شاهد بودن کافی است.

 هنگام ترجمه، پس از کنترل نوع و زمان فعل، حتما به به ضمایر و ترجمه آن دقت کنید: او به خاطر موفقیت در درسهایش تلاش می کند: هو یسعی من اجل النجاح فی دروسه.

 هر موقع سوال با لفظ (ای) بیاید، منظور آن است که از ما می خواهد مفهوم نزدیک و معادل جمله را از ما می خواهد. ترجمه دقیق از ما نمی خواهد. ( ای مفهوم اقرب: کدام مفهوم نزدیک تر است.)

 برای دریافت ترجمه یک عبارت، لازم نیست که تمامی لغات موجود در آن را قبلا خوانده باشیم. گاهی قرائنی چون موضوع متن، لغات مجاور و ... کمک می کند تا به فهم کامل متن دست یابیم: "وجوه یومئذ مسفرة ضاحکة مستبشرة و وجوه یومئذ علیها غبرة " با توجه به کلمات ضاحکة و مستبشرة در می یابیم که معنای مسفرة در همین محدوده است: چهره شاد و خندان، خوشحال، چهره ای باز. ودر مورد غبره نیز به کلمات هم خانواده این کلمه از قبیل غبار (گرد و غبار) باید در یابیم که چهره غبره مخالف چهره نوع اول یعنی ناراحت و گرفته است.

 به چگونگی ترجمه افعال مقاربه دقت کنید (برای علوم انسانی) اگر فعل (اخذ) از افعال مقاربه باشد, به معنای (شروع کرد) و در غیر این صورت به معنی (گرفت) خواهد بود: اخذ الطالب یکتب: دانش آموز شروع به نوشتن کرد. اخذ الطالب کتاباً: دانش آموز کتابی را گرفت. فعل(جعل) نیز چنین است: جعل المعلم یدرس: معلم شروع به درس دادن کرد. جعل الله الارض مخضرة: خداوند زمین را سر سبز قرار داد. اگر دقت کرده باشید خبر افعال مقاربه را به صورت مصدر می توان ترجمه کرد.

 در ترجمه جملات مدح یا ذم، اسم مخصوص مدح یا ذم، در ابتدای جمله می آید. (برای انسانی) نعم الصدیق الکتاب: کتاب، بهترین دوست است. بئس الشیمة الکذب: دروغ، بدترین خصلت است.

 در ترجمه مفعول له (لاجله) باید لفظ هایی چون (برای، به خاطر) آورد: فرض الله الجهاد عزاً للاسلام: خداوند جهاد را برای سربلندی اسلام واجب کرد.

 در ترجمه انواع (من ، ما، لا و و او) به دلیل تشابه مورد توجه طراحان سئوال قرار می گیرد. من بر 3 نوع ما بر 7 نوع ، لا بر 4 نوع و واو بر 3 نوع است. (البته بر اساس نیاز شما در دبیرستان)
من استفهام = من خلق الکائنات ؟ چه کسی موجودات را آفرید؟
من موصول = هو من یعرف العربیة: او کسی است که عربی می داند.
من شرط = من یصبر یظفر: هر کس صبر کند پیروز می شود.
مای استفهام = ما تقول یا علی؟ چه می گویی یا علی؟
مای موصول = هذا هو ما ترید: این همان چیزی است که می خواهی.
مای شرط = ما تنفقوا تجدوه: هر چه انفاق کنید آنرا می یابید.
مای کافه = إنما الله عادل: فقط خدا عادل است.
مای تعجب = ما أحسن هذا التلمیذ: این دانش آموز چه نیکوست.
مای نافیه = قبل از ماضی و برای منفی کردن می آید: مانسیت عهدی: پیمانم را فراموش نکردم
مای شبیه به لیس: ما العلم ضاراً: علم ضرر رسان نیست...(البته انواع مای دیگری چون: مای زاید و ... وجود دارد که نیازی به توضیح آن نیست)

 انواع لا: لای نهی (لا تعبدوا : عبادت نکنید) لای نفی (لا یخاف: نمی ترسد) لای نفی جنس (لا ریب فیه: هیچ شکی در آن نیست) و لای عطف (شاور بالعاقل لا بالسفیه: با عاقل مشورت کن نه با نادان) است.

 واو بر سه نوع است.
1- عطف که میان دو فعل یا دو اسم می آید: وعد الله المومنون و المومنات جنات
2- واو حالیه: به معنای (درحالی که) می آید و پس از واو معمولا ضمیر منفصل یا قد، لم، لما می آید: رایت التلامیذ وهم یدرسون: دانش آموزان را دیدم در حالیکه آنان درس می خواندند.
3- واو قسم به معنای «قسم به» است مثل: والعصر، قسم به زمانه.

نمونه هایی از ترجمه و تعریب براساس نکات ترجمه
لیعلم هولاء التلامیذ آن التجنب عن التکاسل هو سر النجاح: این دانش آموزان باید بدانند که دوری از تنبلی راز موفقیت است. لایبلغ الانسان قله العز الا بالصبر: انسان فقط با صبر به قله عزت می رسد. وجهه نظر الاسلام اتجاه هذه الشخصیه الفذه الواضحه: دیدگاه اسلام دربرابر این شخصیت بی نظیر روشن است. اولئک النساء لم یتلوثنَ بالثقافه الاجنبیه:آن زنان به فرهنگ بیگانه آلوده نشدند. ما کان اجهل هذاالرجل یجلب الشقاء لنفسه: این مرد چقدر نادان بود که بدبختی را برای خودش میآورد. یجب علی علماءنا هذه الایام آن یبدووا حرکه علمیه اسلامیه: دانشمندان ما این روزها باید جنبش علمی اسلامی را آغاز کنند.

درک مطلب

سوالات مربوط به درک مطلب، از مهمترین بخش های سوال های کنکور سراسری است. ارائه جواب صحیح، تاثیر مطلوبی در امتیاز داوطلبان خواهد داشت. پاسخگویی به سوال ها، از طرفی در گرو تسلط و قدرت در ترجمه است و از طرفی دیگر یافتن متن سوال ها و دادن پاسخ صحیح، خود شگرد خاصی می طلبد که باید داوطلب از پس آن برآید.
طبق شیوه سوال ها، یک متن بر اساس آموخته های داوطلبان داده می شود و در ذیل آن چند سوال مطرح می شود که چهار سوال آن مربوط به درک مفهوم و فهم داستان متن و عنوان متن است. پس برای پاسخگویی سریع و موثر به پرسشهای مفهومی به نکات زیر توجه کنید:
1) قبل از این که متن را بخوانید، سوال های درک مطلب را بخوانید.
2) به محدوده و موضوع سوال ها دقت کنید، شاید در همان ابتدا برخی پاسخ ها را حدس بزنید.
3) پس از بررسی و مطالعه سوال ها، متن را با دقت بخوانید.
4) نکات مهمی که به نظرتان میرسد، خط بکشید.
5) احتمالا یک سوال درباره موضوع کلی متن خواهد بود.
6) هنگام خواندن متن، زیر کلماتی چون اغلب ـ بعض ـ اکثرمن و سال ها و اعداد خط بکشید. به احتمال قوی کلمات سوال با متن یکسان است که در این صورت می توانید حدس بزنید. اگر از کلمات مترادف استفاده کردند، باید مفهومی آن را جواب دهید.
کلمه های مترادف
فعل ها: وَهَبَ، جادَ، أَعطَی= بخشید. جاءَ، أَتَی= آمد. سارَ، ذَهَبَ، راحَ = رفت. حَذِرَ، خافَ، خَشِیَ= ترسید. بادَرَ، أَسرَعَ، إِبتَدَرَ= شتاب کرد. قَنَصَ، صادَ، اِقتَنَصَ = شکار کرد. نَجَحَ، فازَ، ظَفَرَ = پیروز شد. فَقَّهَ، عَلَّمَ، فَهَّمَ = یاد داد. خَلَصَ، نَجی = رهایی داد. أَحصَی، عَدَّ = شمرد. إِغتَنَمَ، اِنتَهَزَ = غنیمت شمرد. نَشَأَ، نَما، تَرَبَّی = رشد کرد. أَشرَقَ، اضاءَ = تابید. تَحَوَّلَ، تَغَیَّرَ= تغییر یافت. قامَ، نَهَضَ = برخاست. عادَ، رَجَعَ= برگشت. شَرَّفَ، عَظَّمَ، بَجَّلَ = بزرگ داشت. فَرَّ، هَرَبَ = فرار کرد. سالَ، جَرَی = روان شد. حَیّأَ، سَلَّمَ = سلام کرد. بَدَأَ، شَرَعَ = شروع کرد. صَاحَ، صَرَخَ = داد زد. رَأَیَ، شاهَدَ = دید. عَجِزَ، ضَعِفَ = ناتوان شد. بَلَغَ، وَصَلَ = رسید. إنزَعَجَ، قَلَقَ، إِضطَرَبَ، إِنزَجَرَ، حَزن = ناراحت شد. فازَ، نَجَحَ = موفق شد. فاتَ، مَضَی = گذشت. جالَ، طافَ= گردش کرد. بَحَثَ، فَتَّشَ= جستجو کرد. شَعَرَ بِـ، أَحَسَّ = احساس کرد. جَلَسَ، قَعد= نشست. خَلا، فَرَغَ = خالی شد. وَدَعَ، تَرَکَ = رها کرد. اِستِطاعَ، قَدَّرَ= توانست. رَدَّ، رَفضَ= نپذیرفت جبن، خَوف = ترس. زادَ، کَثَرَ= زیاد شد.
اسم ها: منیه، بغیه، امل، رجاء = آرزو. عبث، لهو، لعب= بیهوده. ثمن، قیمه= ارزش. فرح، سرور، بهجه =شادی. تعب، مشقه، کد = رنج. خطیئه، سیئه، ذنب

دانلود فرهنگ لغت های معروف عربی

• عنوان الكتاب: تكملة المعاجم العربية
•  المؤلف: رينهارت دوزي
•  المحقق: محمد سليم النعيمي
•  تاريخ الإضافة: 02 / 06 / 2011
•  شوهد: 3843 مرة
•  التحميل المباشر: مجلد 1 مجلد 2 مجلد 3 مجلد 4 مجلد 5 مجلد 6 مجلد 7 مجلد 8 مجلد 9 مجلد 10 الواجهة (نسخة للشاملة)

محيط المحيط - قاموس مطول للغة العربية

•  عنوان الكتاب: محيط المحيط - قاموس مطول للغة العربية
•  المؤلف: بطرس البستاني
•  تاريخ الإضافة: 28 / 05 / 2011
•  شوهد: 3859 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب مقدمة

ترتيب القاموس المحيط على طريقة المصباح المنير وأساس البلاغة

•  عنوان الكتاب: ترتيب القاموس المحيط على طريقة المصباح المنير وأساس البلاغة
•  المؤلف: الطاهر أحمد الزاوي
•  تاريخ الإضافة: 26 / 05 / 2011
•  شوهد: 2413 مرة
•  التحميل المباشر: مجلد 1 مجلد 2 مجلد 3 مجلد 4 الواجهة

محيط المحيط - قاموس مطول للغة العربية (ملون)

•  عنوان الكتاب: محيط المحيط - قاموس مطول للغة العربية (ملون)
•  المؤلف: بطرس البستاني
•  تاريخ الإضافة: 26 / 05 / 2011
•  شوهد: 3695 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب مقدمة

مختار القاموس مرتب على طريقة مختار الصحاح والمصباح المنير

•  عنوان الكتاب: مختار القاموس مرتب على طريقة مختار الصحاح والمصباح المنير
•  المؤلف: الطاهر أحمد الزاوي
•  تاريخ الإضافة: 26 / 05 / 2011
•  شوهد: 2135 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب

قاموس لغة الإشارة للأطفال وللمراهقين والبالغين الصم

•  عنوان الكتاب: قاموس لغة الإشارة للأطفال وللمراهقين والبالغين الصم
•  المؤلف: محمد علي كامل
•  تاريخ الإضافة: 26 / 05 / 2011
•  شوهد: 2406 مرة
•  التحميل المباشر: الجزء الأول: للأطفال الجزء الثاني: للمراهقين والبالغين الواجهة

التكملة والذيل والصلة لما فات صاحب القاموس من اللغة

•  عنوان الكتاب: التكملة والذيل والصلة لما فات صاحب القاموس من اللغة
•  المؤلف: محمد مرتضى الزبيدي
•  المحقق: مصطفى حجازي - محمد مهدي علام - عبد الوهاب عوض الله - عبد السلام محمد هارون - إبراهيم الترزي - ضاحي عبد الباقي
•  تاريخ الإضافة: 26 / 05 / 2011
•  شوهد: 1917 مرة
•  التحميل المباشر: مجلد 1 مجلد 2 مجلد 3 مجلد 4 مجلد 5 مجلد 6 مجلد 7 مجلد 8 الغلاف

قاموس المترادفات والمتجانسات

•  عنوان الكتاب: قاموس المترادفات والمتجانسات
•  المؤلف: رفائيل نخله اليسوعي
•  تاريخ الإضافة: 22 / 05 / 2011
•  شوهد: 3156 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب مقدمة

الرائد الصغير معجم أبجدي للمبتدئين

•  عنوان الكتاب: الرائد الصغير معجم أبجدي للمبتدئين
•  المؤلف: جبران مسعود
•  تاريخ الإضافة: 19 / 05 / 2011
•  شوهد: 2130 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب

قاموس الأسماء العربية دراسة شاملة للأسماء العربية ومعاتيها...

•  عنوان الكتاب: قاموس الأسماء العربية دراسة شاملة للأسماء العربية ومعاتيها ودليل الأبوين في تسمية الأبناء
•  المؤلف: شفيق الأرناؤوط
•  تاريخ الإضافة: 19 / 05 / 2011
•  شوهد: 3562 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب

قاموس الأسماء العربية والمعربة وتفسير معانيها

•  عنوان الكتاب: قاموس الأسماء العربية والمعربة وتفسير معانيها
•  المؤلف: حنا نصر الحتي
•  تاريخ الإضافة: 19 / 05 / 2011
•  شوهد: 3574 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب

معجم تقويم اللغة وتخليصها من الأخطاء الشائعة

•  عنوان الكتاب: معجم تقويم اللغة وتخليصها من الأخطاء الشائعة
•  المؤلف: هلا أمون
•  تاريخ الإضافة: 19 / 05 / 2011
•  شوهد: 2570 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب

معجم المنتقى من الخطأ والصواب في اللغة العربية

•  عنوان الكتاب: معجم المنتقى من الخطأ والصواب في اللغة العربية
•  المؤلف: شامل الشاهين
•  تاريخ الإضافة: 19 / 05 / 2011
•  شوهد: 2475 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب

معجم النفائس الكبير

•  عنوان الكتاب: معجم النفائس الكبير
•  المؤلف: جماعة من المختصين
•  تاريخ الإضافة: 19 / 05 / 2011
•  شوهد: 2624 مرة
•  التحميل المباشر: الكتاب صور

معجم متن اللغة موسوعة لغوية حديثة

•  عنوان الكتاب: معجم متن اللغة موسوعة لغوية حديثة
•  المؤلف: أحمد رضا
•  تاريخ الإضافة: 19 / 05 / 2011
•  شوهد: 3787 مرة
•  التحميل المباشر: مجلد 1 مجلد 2 مجلد 3 مجلد 4 مجلد 5 الواجهة

آشنایی با شروح معروف نهج البلاغه

شروحات نهج البلاغة:

1 ـ من الشيعة:

أ ـ شرح الشيخ العلاّمة ميثم البحراني، المتوفّى سنة 679هـ، وهو من قدماء الشيعة والمعاصر للمحقّق الحلّي، والشيخ الكفعمي.

ب ـ العلاّمة الشيخ ميرزا حبيب الله الخوئي، المتوفّى سنة 1324هـ.

2 ـ من السنّة:

أ ـ شرح ابن أبي الحديد المعتزلي المتوفّى سنة 655هـ والذي عشق أمير المؤمنين(عليه السلام)، وله قول مأثور كُتب على ضريح أمير المؤمنين(عليه السلام) بماء الذهب:

والله لولا حيدرٌ ما كانت الدنيا ***** ولا جمع البريّة مجمع

ب ـ شرح الشيخ محمّد عبده، المتوفّى سنة 1323هـ، شيخ الجامع الأزهر، وتلميذ السيّد جمال الدين الأسدآبادي، المتوفّى سنة 1897م.

إذن، نحن ندرس تأريخ أدب الخلفاء الراشدين من سنة 11هـ، من توطئة السقيفة وانتهاءً باستشهاد أمير المؤمنين(عليه السلام) في محرابه بالكوفة في 21 رمضان، سنة 40 هجرية. وبدون تعصّب حتّى المخالف يقول: عليّ بن أبي طالب هو الأدب وهو أبو اللغة.

نحن لا نتعصّب لمذهب أهل البيت(عليهم السلام) لغرض أن نظلم الآخرين، فهو(عليه السلام)في بُعدِ نظره موضع استشارة الخلفاء، وهو في عمله باب مدينة علم النبيّ(صلى الله عليه وآله)، وقد روت العامّة والخاصّة قول النبيّ الكريم(صلى الله عليه وآله): «أفضلكم عليّ»((1)) فمثلاً سُئل أبو بكر عن قوله تعالى: (وَفَاكِهَةً وَأَبّاً )((2)) فلم يعرف معنى الأَبّ فبلغ أمير المؤمنين(عليه السلام)ذلك

ــــــــــــــــــــ

(1)الجامع الصغير / السيوطي: ج1، ص58. حجج النهج / الدكتور سعيد السامرائي: ص34.

(2)عبس: 31.

 

[70]

فأجاب(عليه السلام): هو الكلأ والمرعى((1)). وذكر في صحيح مسلم 1/232 أنّ شريح بن هاني قال: أتيت عائشة أسألها عن المسح على الخفّين فقالت: عليك بابن أبي طالب فسأله»((2)).

كما نُقل عن أنس أنّ عمر بن الخطّاب أيام خلافته سُئِل عن تفسير الآية الكريمة: (فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبّاً * وَعِنَباً وَقَضْباً * وَزَيْتُوناً وَنَخْلاً * وَحَدَائِقَ غُلْباً * وَفَاكِهَةً وَأَبّاً)((3))، قال عمر: كلّ هذا عرفناه فما الأب؟ حيث جاء لأمير المؤمنين(عليه السلام)فأجابه بأنّ الآية التي بعدها تفسِّرها (لَّكُمْ وَلاَْنْعَامِكُمْ)((4)) وهو عطف للأنعام((5)).

وفي مواقف كثيرة مشابهة عندما يعجز عمر عن حلّ بعض المسائل المستعصية كان الإمام علي(عليه السلام) يجيب عليها، وكان يقول: «لولا عليّ لهلك عمر»، كذلك يقول: «لا عشت لمعضلة لا يكون لها أبو الحسن»((6))، حيث نجد كثير من المصادر والمراجع المعتبرة تنقل عن أبي هريرة قول عمر: عليٌّ أقضانا((7))، وربّما يتبادر إلى الذهن هل كان الإمام عليّ(عليه السلام) مؤهّلاً للخلافة أم لا؟ فإذا كان مؤهّلاً أكثر من غيره فلماذا تمّ الأمر لغيره نتيجة لِما حدث في مؤامرة السقيفة. نلاحظه(عليه السلام) عالج مشاكل الاُمّة بأعصاب هادئة وترك الاُمور تأخذ مجراها حرصاً على وحدة المسلمين من التصدّع.

إذن، نحن لمّا نذكر أدب الخلفاء الراشدين فإنّا نعني عليّ بن أبي طالب(عليه السلام)فقط،

ــــــــــــــــــــ

(1)الإرشاد / الشيخ المفيد: ص107.

(2)البيان الجليّ / عيدروس بن أحمد الأندونيسي: ص167.

(3)تفسير الميزان / السيّد محمّد حسين الطباطبائي: ج10، ص211.

(4)عبس: 32.

(5)الدرّ المنثور / السيوطي: ج8، ص418.

(6)الإرشاد: ص109. عليّ إمام المتّقين / عبدالرحمن الشرقاوي: ج1، ص94.

(7)تاريخ الخلفاء / السيوطي: ص170.

[71]

وقد قيل في وصفه(عليه السلام): استغناؤه عن الكلّ واحتياج الكلّ إليه دليل علىأنّه إمام الكلّ.

كما قال ابن أبي الحديد في شرحه: وأمّا الفصاحة فهو(عليه السلام) إمام الفصحاء وسيّد البلغاء. وكذلك قال حول كلامه وفصاحته(عليه السلام) بعد كلام وفصاحة الرسول(صلى الله عليه وآله): كلامه دون كلام الخالق وفوق كلام المخلوق ((1)).

دانلود کتابهایی در زمینه بیداری اسلامی

الصحوة الاسلامية بين الاختلاف المشروع و التفرق المذموم	القرضاوى، يوسف	-	-	تحميل الكتاب
الصحوة الاسلامية بين الاختلاف المشروع و التفرق المذموم : دراسة فى فقه الاختلاف فى ضوء النصوص و المقاصد الشرعية	القرضاوى، يوسف	-	-	تحميل الكتاب
الصحوة الاسلامية بين الجحود و التطرف	-	-	-	تحميل الكتاب
الصحوة الاسلامية فى عيون غربية	عمارة، محمد.	-	-	تحميل الكتاب
الصحوة الاسلامية و هموم الوطن العربى و الاسلامى	القرضاوى، يوسف.	-	-	تحميل الكتاب
الصحوة الإسلامية بين الاختلاف المشروع و التفرق المذموم	د.يوسف القرضاوى	-	-	تحميل الكتاب
الصحوة الإسلامية بين الجمود والتطرف	د يوسف القرضاوي	الطبعة الأولى دار الشروق	2001 - 1421	تحميل الكتاب
الصحوة الإسلامية و التحدي الحضاري	د محمد عمارة	الطبعة الثانية دار الشروق	1997 - 1418	تحميل الكتاب
الصحوة الإسلامية وهموم الوطن العربى و الإسلامى	د.يوسف القرضاوى	-	-	تحميل الكتاب

تعرفه های ترجمه عربی به فارسی و بالعکس 90

  نوع ترجمه عربی( 250 کلمه در هر صفحه)     هزینه  بدون تایپ     هزینه با تایپ           توضیحات  

   1-ترجمه از عربی به فارسی دانشجویی معمولی    7000                  6000     18خطی – فونت-14

   2-ترجمه از فارسی به عربی دانشجویی معمولی  10000                11000      18خطی – فونت14

   3-ترجمه عربی به فارسی تجاری و حقوقی وتخصصی   10000     11000        18خطی – فونت14         

  4 -ترجمه فارسی به عربی فنی مهندسی تخصصی       17000        18000     18خطی – فونت14

  5 -ترجمه فارسی به عربی تجاری و حقوقی            20000           21000      18خطی – فونت14

   6-ترجمه عربی به فارسی تجاری و حقوقی              10000         11000     18خطی –   فونت14       7- ترجمه شعر عربی به فارسی هربیت بدون شرح نکات         3000     

  8- ترجمه شعر عربی به فارسی با شرح نکات         4000

دانلود کتاب عروض وقافیه

• عنوان الكتاب: الكافي في العروض والقوافي
• المؤلف: الخطيب التبريزي
• المحقق: الحساني حسن عبد الله
• دانلود مستقیم: الكتاب

دانلود کتاب عروض وقافیه

• عنوان الكتاب: الكافي في العروض والقوافي
• المؤلف: الخطيب التبريزي
• المحقق: الحساني حسن عبد الله
• دانلود مستقیم: الكتاب

ترجمه هم‌زمان یا ترجمه شفاهی چیست؟

ترجمه هم‌زمان یا ترجمه شفاهی عبارت است از برگرداندن یک مفهموم از زبان مبدا به زبان مقصد به صورت شفاهی .آنچه مترجم مکتوب را از مترجم هم‌زمان متمایز می سازد این واقعیت است که مترجم هم‌زمان با قرار گرفتن در یک محیط ارتباطی ملموس و تکرار ناپذیر ( Non-repeatable ) اجبارا از تکنیک‌ها و شگردهایی استفاده می‌کند که حاصل آن عبارات و جملاتی است که ترجمهٔ کلمه به کلمه محسوب نخواهد شد . مترجم هم‌زمان فرصت تغییر دادن عبارات، تصحیح ساختار جملات و انتخاب سبک‌های گوناگون را ندارد و رعایت زمان در بعضی موارد یک نیاز محسوب می‌شود . تنها مزیتی که مترجم هم‌زمان از آن برخوردار است ولی مترجم مکتوب از فیض آن بی بهره است استفاده از پیامهای جانبی است که از عوامل غیر زبانی چون حرکات دست و چهرهٔ گوینده منبعث می‌شود . در ترجمهٔ هم‌زمان گفتار ارائه شده توسط متکلم عینیت ملموس نمی‌یابد و در زمان محو می‌شود . آنچه باقی می ماند نقش مفاهیم در ذهن مترجم است . حرکات فیزیکی گوینده، پیام را روشنی بیشتری می بخشد و به آن غنای بهتری می‌دهد . مترجم هم‌زمان باید در کار خود دارای چنان ذوق و ظرافتی باشد که ترجمه بدست آمده عاری از عیب و نقص باشد زیرا فرصتی برای تصحیح و تجدید نظر و یا بازآفرینی وجود ندارد . مترجم هم‌زمان باید دارای خلاقیت بسیار بالا بوده و بتواند در لحظه تصمیم بگیرد . در حال حاضر سه نوع ترجمه هم‌زمان در سازمان‌های بین‌المللی خصوصا در سازمان ملل متحد معمول است که عبارت‌اند از : 1.ترجمهٔ هم‌زمان مقطع ( Consecutive interpreting ) : در این نوع از ترجمه، مترجم با استفاده از فاصله زمانی که پس از قطع موقت کلام گوینده حادث گردیده، مفاهیم را که یا به صورت یادداشت و یا به صورت ذهنی در اختیار دارد در زبان مقصد باز آفرینی می‌کند . این فاصلهٔ زمانی می‌تواند معادل دو یا سه جمله باشد و در بعضی موارد به چند دقیقه نیز برشد . هرچه طول این مدت یعنی زمانی که گوینده سخنان خود را ایراد می نماید طولانی تر باشد، ترجمهٔ ارائه شده نیز کلی تر خواهد بود . با وجود این برخی از مترجمان هم‌زمان به قطعات کامل و طولانی تر راغب اند زیرا بسیاری از موارد مبهم رفع خواهد شد . 2.ترجمهٔ هم‌زمان همردیف ( Simultaneous interpreting ) : در این نوع ترجمه مترجم هم‌زمان در حالی که متکلم سخن می‌گوید او نیز به ترجمه پرداخته و جملات را به زبان مقصد بر می گرداند . این نوع ترجمه از تمام تر جمه‌های دیگر مشکل تر است . 3.ترجمهٔ مکتوب هم‌زمان ( Trans - interpreting ) : نوعی از ترجمه هم‌زمان است که ضمن آن مترجم متن ترجمه شده را همپای سخنران قرائت می‌کند ولی در عین حال نیز اگر به ضرورت عبارتی را سخنران شفاها اضافه نماید به موقع ترجمه می نماید .